Режа. Саноат ва маиший чиқиндилар

Кўпгина илмий тадқиқот ишларида бу мавзуда баъзи ҳисоблар ва башоратлар қилинган. Масалан, В.Ф.Дричко (1984) табиий радионуклидларни тўпланиш моделини яратиш устидаги ишларини келтиришга тўғри келади. Радионуклидларни тупроқдан чиқиб кетиши (четланиши) ҳам уларни тўпланишига тўғри пропорционал ҳолда рўй беради.

• Кўпгина илмий тадқиқот ишларида бу мавзуда баъзи ҳисоблар ва башоратлар қилинган. Масалан, В.Ф.Дричко (1984) табиий радионуклидларни тўпланиш моделини яратиш устидаги ишларини келтиришга тўғри келади. Радионуклидларни тупроқдан чиқиб кетиши (четланиши) ҳам уларни тўпланишига тўғри пропорционал ҳолда рўй беради.
• Муаллифлар таъкидлашича, янги очилган ерлардаги радионуклидларга нисбатан эски майдонларда 1,3-1,5 марта ортиқ бўлган, бу асосан фосфор ўғити ҳисобига тўпланган. Маълумки кўпгина фосфорли ўғитлар концентратланган кислоталар билан ишланиб олинади, шунинг учун хом ашёдаги қўшимча ҳар хил моддалар улар билан тупроққа тушади, тўпланади, айниқса, гигиена аҳамиятга эга бўлган Уран, Торий, Радий, Фтор, Стронций, Цезий, Кобальт кўплаб тушиши мумкин. Юқоридаги моддалар ўғит билан ерга тушади, ўсимлик ўзлаштиради, озиқа занжирига қўшилади. Баъзан фосфорга бойиб қолган ерларда 1 кг тупроқда 5 мг уран тўпланиб қолади, бу эса ўртача геокимёвий кўрсаткичдан 2 марта кўпдир. Кўпинча тупроқдаги Уран миқдори фосфор солинмаганда 0,9-10-4 фоизни ташкил этади, фосфор ўғити бир неча йил берилганда у 1,3-104 фоизга етган. Фтор ҳам моддалардан биридир, у барқарор бирикмалар хосил қилади, унинг орта бориши тупроқ микрофлорасига ва экинларга заҳарли таъсир кўрсатади, тупроқ структурасининг компонентларини парчалайди.

Фторни ўғитлар билан тупроққа тушаётган миқдори 1 кг тупроқда 0-500 мг бўлса, экин экиш мумкин, лекин 1000 мг критик, ундан ортганда экиш мумкин эмас.

• Фторни ўғитлар билан тупроққа тушаётган миқдори 1 кг тупроқда 0-500 мг бўлса, экин экиш мумкин, лекин 1000 мг критик, ундан ортганда экиш мумкин эмас.
• Кўп йиллик фосфорни ерга солиниши натижасида шу нарса аниқландики, агарда далага бир хил экин экилаверса, Уран ва Торий миқдори ортиб кетар экан ва аксинча экинлар алмашиниб турилса, бу элементлар бир меъёрда узоқ йиллар сақланиб турар экан. Бунинг сабаби турли экинлар томонидан бу моддалар ҳар хил даражада сорбция қилиниш оқибатидадир.
• Шунингдек, фосфор ўғити таркибидаги Уран ва Торий тупроқлар турига қараб турлича тўпланар экан. Масалан, Фарғона вилоятининг Федченко тажриба шаҳобчасидаги ўтлоқи — саз тупроқда энг кўп тўпланган, бу эса шу элементларни тупроқдаги чиринди ва механиқ таркиби билан боғлиқлигидан содир бўлади (Ф.Ашурметова, 1990). Бундай ўзаро боғлиқлик, яъни Уран, Торий ва агрокимёвий кўрсаткичларнинг боғлиқлиги ҳар бир тупроқ типида ҳам рўй бериши мумкин, чунки ҳайдов қатламда бу моддалар пастки қаватга қараганда кўп тўпланади, сабаб ўғитлар шу қатламга солинади. Умуман, қаерда чиринди ва физик лойқа кўп бўлса, ўша жойда оғир табиий радионуклидлар кўпроқ тўпланар экан.