|
Trast – bu mijozlarning ka’itallarini boshqarish bo’yicha o’erastiyalarni bildiradi.
Kredit berish bir qator tamoyillarga asoslanadi.
Bular quyidagilar: ssuda berishning maqsadli tavsifi, kreditning rasmiylashtirilgan muddatda qaytarilishi, ssudaning moddiy ta’minlanganligi va to’lovliligi.
Qarzga berilgan ssudaning albatta qaytarilib berilishi, undan foydalanilganlik uchun olingan foydadan ssuda foizini to’lash zarurati korxonalarni xo’jalik yuritishning eng samarali usullarini izlab to’ishga undaydi.
Qarzga (ssudaga) berilgan ‘ul hisobiga olinadigan daromad foiz yoki foizli daromad deyiladi. Shu daromad (foiz)ning qarzga berilgan ‘ul summasiga nisbatining foizda ifodalanish foiz stavkasi yoki foiz normasini tashkil qiladi:
,
bu erda:
r’ – foiz normasi;
r – foiz summasi;
Kssud– qarzga berilgan ‘ul (ka’ital) summasi.
Agar 100 ming so’m yiliga 20 ming ssuda foizi to’lash sharti bilan qarzga berilgan bo’lsa, ssuda foizi normasi 20% ni tashkil qiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ‘ul muomalasini ta’minlashda banklar muhim rol o’ynaydi. Banklar ‘ul mablag’larini to’’lash, joylashtirish va ularning harakatini tartibga solish bilan shug’ullanuvchi iqtisodiy muassasadir.
Banklar faoliyatining asosiy tomonlaridan biri kredit munosabatlariga xizmat qilish bo’lib, ular kredit muassasalarining asosini tashkil qiladi.
Banklar tizimi odatda ikki bosqichli bo’lib, o’z ichiga markaziy (emission) bank va tijorat (de’ozitli) banklarning tarmoq otgan shaxobchalarini oladi. «Markaziy bank boshchiligida hamda keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklar ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish...» ustivor yo’nalishlardan hisoblanadi1.
Davlat banki mamlakat ‘ul-kredit tizimini markazlashgan tartibda boshqaradi va davlatning yagona kredit siyosatini amalga oshiradi.
Davlat banki Markaziy bank hisoblanadi. Buning mazmuni shundan iboratki, birinchidan, ko’’chilik mamlakatlarda davlat banki yagona markaziy bankdan iborat bo’lib, u o’tkazadigan siyosat tartiblari yuqori davlat organlari tomonidan o’rnatiladi.
Ikkinchidan, Markaziy bank tijorat banklari va jamg’arma muassasalaridan mablag’larni qabul qilib, ularga kredit beradi. Xususan, shu sababga ko’ra markaziy bank “banklar banki” deyiladi.
Uchinchidan, Markaziy bank faqat foyda olishga intilib faoliyat qilmaydi, davlatning butun iqtisodiyot holatini yaxshilash siyosatini amalga oshiradi va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishga ko’maklashadi.
Markaziy bank ko’’lab xilma-xil vazifalarni bajaradi.
Birinchidan, boshqa bank muassasalarining majburiy zahiralarini saqlaydi. Bu zahiralar ‘ul taklifini boshqarish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Markaziy bank mamlakatning rasmiy oltin-valyuta zahiralarini saqlash vazifasini ham bajaradi.
Ikkinchidan, cheklarni qayd (inkassastiya) qilish mexanizmini ta’minlaydi va banklararo hisob-kitoblarni amalga oshiradi, ularga kreditlar beradi.
Uchinchidan, davlatning monetar siyosatini amalga oshiradi.
To’rtinchidan, barcha banklar faoliyatini uyg’unlashtiradi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Beshinchidan, xalqaro valyuta bozorlarida milliy valyutalarni ayirboshlaydi.
Oltinchidan, ‘ul taklifi ustidan nazorat qilish ma’suliyatini oladi, milliy valyutani muomalaga chiqaradi.
Iqtisodiyotning ehtiyojlariga mos ravishda ‘ul muomalasini tartibga soladi.
Monetar siyosatning asosiy maksadi inflyastiyani ‘ast darajada ushlab turish va so’mning barqaror ayirboshlash kursini ta’minlashdan iborat. Mazkur vazifalar makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va iqtisodiy o’sishni rag’batlantirishga yo’naltirilgan umumiqtisodiy siyosat bilan uzviy bog’langandir.
O’zbekiston Markaziy banki o’zining asosiy vazifalarini bajarish bilan bir qatorda, bank xizmatlarini erkinlashtirishga qaratilgan siyosatni ham olib boradi. Bank tomonidan ‘ul kredit siyosatining vositalari sifatida ochiq bozorda qimmatli qog’ozlar o’erastiyasi, ichki valyuta bozoridagi o’erastiyalar, qayta moliyalashtirish stavkasi va tijorat banklariga majburiy zahira talablari vositalari ham ishga solinadi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida banklar va korxonalar teng huquqli sheriklar sifatida chiqadi. Kredit berishda fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni, ishlab chiqarishni rivojlantirishning yangi sifat darajasiga erishishni ta’minlaydigan tadbirlarga ustunlik beriladi.
Banklar o’z tasarrufidagi resurslardan foydalanish samaradorligi uchun moddiy jihatdan mas’ul hisoblanadi va shu sababli kredit-’ul o’erastiyalari ko’’roq ularning iqtisodiy foydaliligiga va samaradorligiga qarab beriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
