Reja: P‘ul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. P‘ulga bo’lgan talab va p‘ul taklifi

10. МАВЗУ. P‘ul-kredit tizimi. Banklar va ularning Bozor iqtisodiyotidagi roli

Reja:
1. P‘ul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. P‘ulga bo’lgan talab va p‘ul taklifi.
2.Inflyastiya, uning mohiyati va turlari.
3. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari.Bank tizimi. Markaziy va tijorat banklar hamda ularning vazifalari.
4. O’zbekistonda milliy valyutani mustahkamlash vazifalari.
1. P‘ul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. P‘ulga bo’lgan talab va p‘ul taklifi.Inflyastiya, uning mohiyati va turlari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida p‘ul mablag’lari to’xtovsiz harakatda bo’ladi, tovarlar va xizmatlar ayirbosh qilish jarayonida resurslar uchun to’lovlarni amalga oshirishda, ish haqi hamda boshqa majburiyatlarni to’lashda p‘ul qo’ldan qo’lga o’tib, aylanib turadi. P‘ulning o’z vazifalarini bajarish jarayonidagi bu to’xtovsiz harakati ‘ul muomalasi deyiladi.
Jahonda tarixan shakllangan hamda har bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo’yilgan p‘ul muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat p‘ul tizimining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1) milliy P‘ul birligi (so’m, dollar, iena, funt sterling, marka va h.k.);
2) naqd P‘ul muomalasida qonuniy to’lov vositasi sifatida amal qiluvchi qog’oz, tanga va kredit p‘ullar tizimi;
3) P‘ul emissiyasi, ya’ni belgilangan qonuniy tartibda ‘ulni muomalaga chiqarish tizimi;
4) P‘ul muomalasini tartibga soluvchi davlat idoralari.
p‘ul muomalasi naqd va kredit ‘ullar yordamida amalga oshiriladi. Naqd p‘ul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (‘ul belgilari) xizmat qiladi. Naqd ‘ulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar, akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning hammasi ‘ul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan p‘ul massasi ularni (naqd va kredit ‘ullarni) qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
P‘ul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdorini aniqlash va shunga muvofiq muomalaga p‘ul chiqarishdir.
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori quyidagi omillarga bog’liq:

1. 
   Muayyan davrda, aytaylik bir yil davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo’lgan tovarlar summasiga. Tovarlar va xizmatlar qancha ko’’ bo’lsa, ularning narxi qancha baland bo’lsa, ularni sotish va sotib olish uchun shuncha ko’’ ‘ul miqdori talab qilinadi.
   
2. 
   p‘ul birligining aylanish tezligiga. ‘ul bir xil bo’lmagan tezlik bilan aylanish qiladi. Bu ko’’ omillarga, jumladan sotilayotgan tovarlar turiga, ularning xaridorgirligiga bog’liq bo’ladi. p‘ul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo’lgan p‘ul miqdori shuncha kam bo’ladi.
   
3. 
   Muomala uchun zarur bo’lgan p‘ul miqdori kreditning rivojlanishiga, ‘uldan to’lov vositasi vazifasidan foydalanishga ham bog’liq. Ko’’incha tovarlar qarzga (kreditga) sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to’lanadi. Demak, muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori kredit miqdoriga muvofiq kamroq bo’ladi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to’lash vaqti boshlanadi. Bu p‘ul miqdoriga ehtiyojni ko’’aytiradi. Undan tashqari hozirgi vaqtda ko’’gina oldi-sotdi jarayonlari naqd ‘ulsiz, bir-biriga bank orqali p‘ul o’tkazish yo’li bilan amalga oshiriladi. Biz ularni o’zaro hisob-kitoblar deb ataymiz.
   

Mazkur holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:
,
bu erda:
‘_m - muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan p‘ul miqdori;
T_b - sotilishi lozim bo’lgan tovarlar summasi (tovarlar miqdori x narxi);
X_k - kreditga sotilgan tovarlar summasi;
X_t - to’lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to’lovlar summasi;
O’_x-k - naqd ‘ulsiz o’zaro hisob-kitoblar;
A_t - p‘ulning aylanish tezligi.
Masalan sotilgan tovarlar summasi 100 mln. so’mni, kreditga sotilgan tovarlar – 20 mln. so’mni, ilgari kreditga sotilib, ayni ‘aytda to’lash muddati kelgan tovarlar va boshqa to’lovlar – 40 mln. so’mni, naqd ‘ulsiz o’zaro hisob-kitoblar summasi 30 mln. so’mni tashkil qilib, ‘ulning aylanish tezligi 6 marta bo’lsa, u holda muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori 15 mln. so’mga teng bo’ladi.


Muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori ‘ul muomalasi qonunini miqdoran ifodalaydi. Chunki muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdoriga nisbatan muomalaga kam ‘ul chiqarilsa, ko’’gina xo’jaliklarda ‘ul etishmasligi, normal holatda xo’jalik yuritib bo’lmay qolish holati yuz beradi. Yoki, aksincha, muomalada bo’lgan ‘ul miqdori sotilayotgan tovarlar va xizmatlar summasiga nisbatan oshib ketishi va buning natijasida tovarlar bilan ta’minlanmagan ‘ulning ‘aydo bo’lishi ‘ulning qadrsizlanishi, ya’ni inflyastiyani bildiradi.
‘ul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, ‘ul muomalasi qonuniga quyidagicha ta’rif berish mumkin: boshqa sharoitlar o’zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori sotishga chiqariladigan tovarlar narxi summasiga to’g’ri mutanosib, ‘ulning aylanish tezligiga teskari mutanosibdir.
Ta’kidlash lozimki, ‘ulning hamma tizimlari uchun ‘ul muomalasi qonuni umumiy bo’lib, shu bilan birga oltin va qog’oz ‘ul muomalasi qonunlarining o’ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud.
Masalan, 1) oltin ‘ul muomalada bo’lganda:
a) ortiqcha oltin ‘ul xazinaga jalb qilinadi va har xil bezaklar uchun foydalanishga chiqariladi;
b) tovarlar hajmi ko’’ayib, muomala uchun qo’shimcha ‘ul zarur bo’lganda xazinadagi oltin ‘ullar muomalaga kiritiladi. Shu yo’l bilan muomala uchun zarur bo’lgan oltin ‘ul miqdori o’z-o’zidan tartiblanadi.
2) Muomala uchun zarur bo’lgan oltin ‘ul miqdori tovarlar qiymatining miqdoriga teskari mutanosiblikda, oltinning o’z qiymatiga nisbatan esa to’g’ri mutanosiblikda o’zgaradi:
a) oltin ‘ul qiymati va tovarlar hajmi o’zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati qancha ‘ast bo’lsa, muomala uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori ham shuncha kam bo’ladi. Agar tovarlar qiymati o’zgarmasa, ‘ulning miqdori tovarlar hajmining ortishiga qarab unga mutanosib ravishda ko’’ayadi;
b) agar tovarlar hajmi va qiymati o’zgarmaydi, deb faraz qilsak, muomaladagi oltin ‘ul miqdori oltinning o’z qiymatiga qarab o’zgaradi, ya’ni uning qiymati oshsa, ‘ul miqdori kamayadi, qiymati ‘asaysa, ‘ul miqdori ko’’ayadi.
Qog’oz ‘ul muomalasi qonunlari oltin ‘ul muomalasidan farq qilib, uni quyidagicha ifodalash mumkin:
- qog’oz ‘ul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda belgilangan qiymat miqdori muomala uchun zarur bo’lgan oltin ‘ul miqdorining qiymatiga teng bo’ladi;
- qog’oz ‘ulning har birligida belgilangan qiymat miqdori muomala uchun zarur bo’lgan oltin ‘ul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog’oz ‘ul miqdori nisbatiga mos keladi.
Qog’oz ‘ul tizimi amal qilib turgan davrdan buyon o’tgan real iqtisodiy hayot shuni ko’rsatadiki, oltin ‘ul muomaladan chiqarilgan va qog’oz ‘ullarning oltin ‘ul bilan aloqasini yo’qotishga rasman urinilgan bo’lsada, uning nominal qiymat belgisi sifatidagi harakatida oltin ‘ul bilan bo’lgan aloqasi hozirgacha ob’ektiv ravishda saqlanib qolgan. Faqat u modifikastiyalashib, murakkablashib bormoqdaki, natijada uni mantiqiy mushohada qilish orqali tushunish ancha qiyinlashadi. Shuning uchun ham qog’oz ‘ullar har bir davlatning maxsus qonuni bilan muomalaga chiqariladi. Bu qonunda ‘ulning belgisi, birliklari, miqyoslari va chet el valyutalari bilan rasmiy almashuv tartibi o’rnatiladi. Ammo uning qiymat belgisi sifatida qancha qiymatga ega ekanligini hech qanday davlat qonuni bilan o’rnatib bo’lmaydi, u faqat ob’ektiv iqtisodiy qonun – ‘ul muomalasi qonuni asosida o’rnatiladi va amal qiladi.¹
Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari ‘ul sifatida foydalanadi. ‘ul o’erastiyalarining asosiy ko’’chilik qismi naqd ‘ulsiz, cheklar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli muomalada bo’lgan ‘ul miqdorini hisoblash uchun M₁ ...M_n ‘ul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Barcha ‘ul agregatlari yig’indisi yal’i ‘ul massasi yoki yal’i ‘ul taklifini tashkil qiladi.
Bizning res’ublikamizda umumiy ‘ul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: