Reja: P‘ul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. P‘ulga bo’lgan talab va p‘ul taklifi

P‘ul taklifi multi’likatori – bu bankdagi ‘ul de’ozitlari qo’shimcha ravishda o’sgan hajmining majburiy zahiralar qo’shimcha hajmiga nisbati bo’lib, ‘ul mablag’larining bir birlikka ko’’ayishi iqtisodiyotdagi ‘ul taklifining qanchaga o’sishini ko’rsatadi:
,
bu erda:
m – ‘ul taklifi multi’likatori koeffistienti;
M_s - bankdagi ‘ul de’ozitlarining qo’shimcha ravishda o’sgan hajmi;
R - majburiy zahiralar qo’shimcha hajmi;
r – majburiy zahiraning foizdagi me’yori.
Masalan, Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan majburiy zahira me’yori 20%ni tashkil etsin. Agar tijorat bank aktivi 100 mln. so’m deb olsak, u holda ‘ul taklifi multi’likatori 5 ga teng bo’ladi (100 mln. so’m/20 mln. so’m). Bu esa tijorat banki 500 mln. so’m hajmida (100 mln. so’m x 5) yangi ‘ullarni muomalaga chiqarish imkoniga ega ekanligini ko’rsatadi.
‘ulga talab ikki qismdan iborat bo’lishi mumkin: ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ulga bo’lgan talab hamda aktivlar sotib olish uchun zarur bo’lgan ‘ulga talab.
Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ulga bo’lgan talab aholining kundalik shaxsiy ehtiyojlari, korxonalarning ish haqi to’lash, material, yoqilg’i va shu kabilarni sotib olish uchun kerak bo’lgan ‘ul miqdorini ifodalaydi. Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori biz yuqorida ko’rsatgan formula bilan aniqlanadi. Ushbu formulaga asosan aholi va korxonalarga ikki holda ayirboshlash uchun ko’’roq ‘ul talab qilinadi: narxlar o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’’ayganda.
Kishilar o’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, kor’orastiya akstiyalari, xususiy yoki davlat obligastiyalari shaklida ushlab turish mumkin. Demak, aktivlar tomonidan, ya’ni investistiyalar uchun ‘ulga talab ham mavjud bo’ladi.
Aktivlar tomonidan ‘ulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Foiz stavkasi ‘ast bo’lsa, kishilar ko’’roq miqdoridagi naqd ‘ulga egalik qilishni afzal ko’radi. Aksincha, foiz yuqori bo’lganda ‘ulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi ‘ul miqdori ko’’ayadi. Shunday qilib, ‘ulga bo’lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan ‘ulga bo’lgan talab va ayirboshlash uchun ‘ulga bo’lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi.
Shunday qilib, ‘ul muomalasi qonunlarini, ‘ulning harakat shakllarini bilish inflyastiyaning mohiyatini, turlarini va qonuniyatlarini bilishda uslubiy ahamiyatga egadir.