Reja: P‘ul muomalasi va uning amal qilish qonuniyatlari. P‘ulga bo’lgan talab va p‘ul taklifi

Investistion banklar - maxsus kredit muassasalari bo’lib, obligastiya hamda qarz majburiyatlari boshqa turlarini chiqarish yo’li bilan uzoq muddatli ssuda ka’italini jalb qiladi va ularni mijozlar (asosan davlat va tadbirkorlar) ga taqdim qiladi.
Investistion kom’aniyalar o’zlarining qimmatli qog’ozlarini chiqarish yo’li bilan huquqiy investorlar ‘ul resurslarini to’’laydi va ularni korxona (milliy va chet el)lar akstiya va obligastiyalariga joylashtiradi. Bunday kom’aniyalar to’liq investorlar manfaatini ifodalaydi va ularning asosiy maqsadi qo’yilgan ka’ital hisobiga foyda olish hisoblanadi.
I’oteka banklar – bu ko’chmas mulk (er va inshoot) hisobiga uzoq muddatli ssuda berishga ixtisoslashgan kredit muasasalar. I’oteka bankning resurslari o’zlarining i’oteka obligastiyalari hisobiga shakllanadi. Olingan ssudadan uy-joy va boshqa inshootlar qurish, korxonalarning ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish uchun foydalaniladi.
Barcha tijorat banklari zahira (rezerv)larining hajmi va tarkibi bo’yicha Markaziy bank tomonidan o’rnatiladigan ma’lum talablarga javob berishi zarur.
Qarzdorlarning kreditlari haqidagi ma’lumotlarni hisobga olish maksadida O’zbekiston Markaziy banki tomonidan Kredit ma’lumotlari milliy institutini (KMMI) tashkil etish bo’yicha nizom qabul qilinib, kredit ma’lumotlari Banklararo kredit byurosiga (BKB) va tijorat banklariga taqdim etildi. Kredit ma’lumotlarining yagona reestri tijorat banklarining kredit, lizing va faktoringli shartnomalari, garovga qo’yilgan mol-mulk va kafolatlar hamda davlat statistika idoralari, nodavlat tashkilotlar va xo’jalik sub’ektlaridan olingan ma’lumotlar asosida shakllantiriladi. Qarz oluvchilarning krediti haqidagi ma’lumotlardan samarali foydalanish bank nazorati sifatini oshirishga va kredit hatarlarining kamayishiga olib keladi.


4.O’zbekistonda milliy valyutani mustahkamlash vazifalari.

Res’ublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning xarid quvvatini oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyotlar hosil qilish orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirishda milliy ishlab chiqarishni imkoni boricha kengaytirib borish, hal qiluvchi ahamiyatga ega. Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishining umumiy hajmida milliy mahsulotlar xissasi oshirib boriladi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, milliy ishlab chiqarishni kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chetdan mahsulot keltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan ta’minlash maqsadida im’ort ham rag’batlantirib boriladi.

So’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashilishi etarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha sub’ektlarining, jaxon bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish alohida ahamiyatga ega.
So’mning barqarorligini ta’minlashda undan extiyotkorona va tejab tergab foydalanish, ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’’ samara berishiga, olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin tutadi.
Inflyastiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani mustahkamlanishning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyastiya darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda ‘ulning qadrsizlanish darajasi ustidan kat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali ‘ulning qadrsizlanishda maqbul sur’atni tanlashga erishiladi.
Inflyastiyaga qarshi siyosat negizini ‘ul miqdorining o’sishini tovarlar va xizmatlar miqdorining tegishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga qaratilgan tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun mollar etarli bo’lmagan xolda aholi qo’lida ‘ulni’g ortiqcha ko’’ayib ketishi inflyastiyaning yanada avj olib ketishiga sabab bo’ladi. ‘ul miqdori bilan birga narxlarning ham tobora o’sib borishi muqarrar ravishda, uzoq davom etadigan gi’er inflyastiyani keltirib chiqaradi. Bu o’z navbatida, milliy ishlab chiqarishning izidan chiqishi aholi keng tabaqalarning qashshoqlashishi va butun ijtimoiy tizimning barbod bo’lishi xavfini tug’diradi.
Tovarlar taqchilligi mavjud bo’lib turgan hozirgi bosqichda ge’erinflyastiyani oldini olish uchun aholi iste’mol fondining o’sishini ishlab chiqariladigan mahsulot, ko’rsatiladigan xizmatning moddiy hajmi ko’’ayishita bevosita bog’liq qilib qo’yish zarur bo’ladi. Ichki bozorni mollar va xizmatlar bilan to’ldirish, muomalaga o’rinsiz ortiqcha ‘ul chiqarilishiga yul qo’ymaslik, milliy valyuta barqarorligi ta’minlash va xalq turmush darajasini o’stirishning muhim shartidir.
So’mning barqarorligini ta’minlashda naqd ‘ul emissiyasining o’sishiga, aholi qo’lida ‘ulning harakatsiz turib qolishiga yul qo’ymaslik birinchi darajali ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan ‘ul miqdorining o’z vaqtida qaytarilishiga erishishi, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi ta’minlamagan korxonalarga kreditlar berilishiga yo’l qo’ymaslik choralari ko’rilishi kerak.
Inflyastiyani ‘asaytiruvchi qudratli omil milliy valyuta almashuv kursining barqarorlashuviga erishishdir. Bu o’z navbatida im’ort narxlarning barqarorlashuviga olib keladiki, natijada ichki bozordagi narxlar o’zgaradi.
Valyuta birjalarida valyuta o’erastiyalarining barcha turlari uchun talab va taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valyuta kursi barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir.
Istiqbolda esa bu sohadagi siyosat banklararo valyuta birjasidagi oborot mikdorini korxona va fuqarolar o’z ‘ulini xohlagan miqdorda xohlagan valyutaga erkin almashtirish imkoniyatini beradigan darajaga etkazishga qaratiladi. Bunga erishishda milliy ishlab chiqarishda eks’ort ulushini kengaytirish bilan birga ‘rezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek «... milliy valyutamizning joriy o’erastiyalar bo’yicha erkin almashuvini, ya’ni konvertastiyasini ta’minlash uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish»¹ alohida ahamiyatga ega.
Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora va tadbirlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv kursining barqarorlashuviga, uning xarid qilish quvvatining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.