Рeжа: Пул маблағлари ва қисқа муддатли молиявий инвестициялар ҳисобининг

9. Турли дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб-китоблар ҳисоби
Ҳар хил ташкилот ва шахслар билан ўзаро ҳисоб-китоб муносабатларида корхонда тугалланмаган ҳисоб-китоблар бўйича дебиторлик ва кредиторлик қарзлари юзага келади.
Дебитор – муайян корхонадан пул қарзи бўлган корхона, ташкилот ёки шахс товарлар юклаб жунатилган, ишлар бажарилган, хизматлар кўрсатилган кундан бошлаб 90 кун мобайнида, стказиб берилган маҳсулотлар, бажарилган ишлар ҳамда кўрсатилган хизматлар учун мабдаг келиб тушмаган вақтда дебиторлик қарзи муддати утказиб юборилган бу шундай корхона, ташкилот ёки шахски, унинг олдида бошка ҳисоб-китоблар бўйича мажбуриятлари бўлади. Турли дебитор ва кредитор қарзлар қуйидаги  ҳолларда юзага келади:
корхонанинг ўзидан ёки унинг меҳнат жамоаси аъзоларидан ижро варакаларига асосан нлнрн.тсшчиган бўлса;
коммунал хизмати, турар жой ҳақи, турар жой бўлмаган хоналарнинг ижара ҳақлари бўйича:
меҳнат жамоаси аъзоларининг буйруғи билан банкка ва бошқа жойларга пул ўтказиш бўйича
корхонада дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари юзага келишининг асосий сабаби ҳисоб -китобларда тўловлар муддати ёки санасининг турли ҳисобот даврига тушиб. Бунга ҳар қандай ҳолатда ҳам йўл қўйилади. Агарда маҳсулот ортиб жунатиш орқали сотиладиган бўлса, бунда тўловлар амалга ошиш санасига қадар мажбурият, қарз сифатида акс эттирилади.
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларининг ундириш муддати 3 ой ёки 90 кун қилиб белгиланган. Ушбу муддатдан сунг дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари назоратга олинади ва уларнинг ҳолати бўйича амалдаги қонунчиликка мувофиқ жавобгарлик шартлари жшурий ва молиявий) белгиланади.
Дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятларини ҳисобдан чиқариш муддати сифатида юридик шахслар ўртасида ҳам, корхона билан жисмоний шахслар ўртасида ҳам 3 йил муддат белгиланган. Ушбу муддатда туланмаган ёки ундириб олинмаган мажбуриятлар, қарзлар корхонанинг фойда ва зарарларига олиб борилади. Муддати утган дебиторлик ва кредиторлик мажбуриятлари давлат томонидан назоратга олинади. Муддати утказиб вборилган кредиторлик мажбуриятлари корхона фойдасига кушилади ва умумий асосида солиққа тортилади. Муддати утган дебиторлик мажбуриятларини зарарга олиб бориш солиққа тортиладиган фойда суммасини камайтирмайди.
Бундан ташқари, турли дебиторлар таркибида молиявий ва оператив лизинглар бўйича олинадиган тўловлар, олинадиган фоизлар ва дивидендлар, роялти (роялти - бу сотувчига литсензия шартномасида белгиланган маълум нарсани ишлатиш ҳуқуқи учун даврнй тўловлар) ва гонорар (гонорар - бажарилган иш, кўрсатилган хизматлар бўйича мукофот ва рагбатлантиришлар) бўйича олинадиган счётлар ва бошқа шахсларнинг қарзлари жорий кисми) ҳисобга олинади. Бу муомалаларнинг ҳисоби 4800-«Турли дебиторларнинг қарзлари ҳисоби» бўйича очилган (4810, 4820, 4840 ва 4890) ҳисобварақларда акс этттирилади.
Корхонанинг турли кредиторлардан бўлган қарзлари таркибига молиявий ва оператив лизинглар бўйича тўланадиган тўловлар, тўланадиган фоизлар ва дивидендлар, роялти ва гонорар бўйича тўланадиган счётлар, ҳисобдор шахслардан бўлган қарзлар ва бошқа мажбуриятлар киради. Бундай муомалаларнинг ҳисоби 6900-«Турли кредиторлардан олинган қарзлар ва бошқа мажбуриятлар ҳисоби» ҳисобварағи бўйича очилган (6910, 6920, 50, 6940, 6950, 6960, 6970 ва 6990) ҳисобварақларда акс эттирилади.
40, 63, 65, 47, 67, 48, 69, 41, 61-ҳисобварақлар бўйича аналитик ҳисоб 7-қайдномада юритилади. Куйида бу қайдноманинг шакли кўрсатилган: