Reja: Og’iz bo’shlig’ida, me’da va ichakda ovqat hazm bo’lishining xususiyatlari

Buyraklar tuzilishi va ularni yosh xususiyatlari.
Buyraklar (ular ikkita – o’ng va chap) loviya shaklida bo’lib, tashqi tomoni 
biroz shishgandek ko’rinishda bo’lsa, ichki tomoni – botiq. Ular qizg’ish-qo’ng’ir 
rangda bo’lib massasi 120 g ga yaqin.
Buyraklar umurtqa pog’onasining bel qismida ya’ni I va II bel segmentlari 
darajasida joylashgan. O’ng buyrak chap buyrakdan 2-3 sm pastda joylashgan. Har 
bir buyrakning yuqorigi uchida buyrak usti bezlari yotadi.
Buyrakning ichki botiq chekkalarida chuqur kesmalar bor, bular buyraklar 
darvozalaridir. Bu yerdan buyrak arteriyasi kirsa, buyrak venasi va siydik yo’li 
chiqadi. 
Buyrak moddalari juda yengil ajraladigan fibrozli kapsula bilan zich 
qoplangan. Tashqi tomondan buyraklar yog’li kletchatka qatlami – yog’li kapsula 
joylashgan. Buyraklarda qon bilan kelgan moddalardan siydik hosil bo’ladi. 
Buyrakni bo‘ylamasiga kesib qaralganda, uning to'qimasi ikki qavatdan; tashqi 
qoramtir po‘st qavat va ichki oqimtir magiz qavatdan iborat ekanligi ko‘rinadi. 
Buyrak to'qimasi murakkab mikroskopik tuzilishga ega bo’lgan nefronlardan tashkil 
topgan. Har qaysi buyrakda 1 mln. atrofida nefron bor. Nefronlar buyrakning ish 
boshqaruvchi asosiy tuzilmasi hisoblanadi. Ular murakkab tuzilgan. Unda tashqi 
ancha qoramtir po’stloq qatlami va ichki, mag’iz qatlami farqlanadi. Buyrakning 
po‘st qavatida voronka shakldagi Shumlyanskiy kapsulasi joylashgan bo’lib, u ikki 
qavatli yupqa pardadan tashkil topgan. Buyrakning po’stloq moddalari uning barcha 
periferiyasini egallab olgan bo’lib, dastaklar shaklida mag’iz moddalarga kirib 
turadi va uni 15-20 ta buyrak piramidalariga bo’ladi, ularning asosi tashqariga 
mag’izli moddalarga yo’nalgan bo’lib, u esa –buyrak jomiga yo’nalgandir.
Buyrakning po’stloq qismi qizg’ish –talg’ir rangda bo’lib uning qalinligi 5-7 
mm ni tashkil etadi, buyrakning mag’iz qatlami ancha rangsiz bo’ladi. Buyraklar 
tanachalari po’stloq qatlamdan ikki devoriy kosani eslatuvchi shakldagi uncha katta 
bo’lmagan kapsuladan boshlanadi, uning ichida esa qon tomirlar kapillyarlaridan 
iborat koptokcha joylashgan. Kapsula devorlari orasida bo’shliq bo’lib, ulardan 
buyrak kanalchalari boshlanadi. Ushbu kapsuladan birinchi tartib egri-bugri 
kalavasimon kanalchalar boshlanib, buyrakning po‘st qavatidan mag’iz qavatiga 
o‘tadi. Buyrakning mag’iz qismida kalavasimon kanalcha to‘g‘rilanib, yuqoriga 
buriladi. Bu burilish joyi Genli qovuzlogi deb ataladi. So‘ngra u yana buyrakning 

---

po‘st qavatiga o‘tib ikkinchi tartib egri-bugri kalavasimon kanalchani hosil qiladi. U 
chiqaruvchi kanalga tutashadi.
Yig’uvchi buyrak naychalari birikib umumiy chiqaruv yo’lini hosil qiladi. Bu 
yo’llar buyrakning mag’izli qatlam orqali piramidaning uchiga qarab o’tadi.
Har qaysi 2-3 buyrak piramidasi o’zining uchlari bilan qo’shilishib birgalikda 
so’rg’ichlar hosil qiladi. So’rg’ichlarda juda ko’plab teshikchalar bo’lib, ular bilan 
chiqaruvchi naychalar tamom bo’ladi va ular kosachaga ochiladi. Kosachalar siydik 
chiqaruvchi yo’llarning boshlanishi hisoblanadi. Kichik buyrak kosachalari, 
birbirlariga qo’shilib, 2-3 ta katta buyrak kosalarini hosil qiladi, ular ham o’z 
navbatida buyrak jomiga o’tadi.
Buyrak jomi –voronka shaklidagi nozik devorli puch holdagi bo’shliqdir. 
Siydik buyrak jomidan siydik pufagi bilan tutashgan siydik yo’llariga tushadi.
Bitta nefrondagi kanalchalarning umumiy uzunligi 35-50 mm ni tashkil etadi. 
Kalavasimon kanalchalarning uzunligi 120 km, atrofida bo’ladi. Chiqaruvchi kanal 
buyrkning po‘st va magiz qavatlari orqali o‘tib, buyrak jomiga quyiladi. Undan esa 
yuqorigi siydik yo’li boshlanadi.
Shumlyanskiy kapsulasiga arteriya tomiri kirib, mayda tomirchalarga, ya’ni 
to‘rsimon shakldagi kapillyarlarga bo’linib, Malpigi tugunchasini hosil qiladi. Bu 
tugunchaning kapillyalari yana bir biri bilan qo‘shilib, kapsuladan chiquvchi arteriya 
tomirini hosil qiladi. Shu tomir kapsuladan chiqib, yanada mayda kapilyarlarga 
bo’linadi, ular esa egri-bugri kalavasimon kanalchalar va Genli xalqasi atrofini 
to'rsimon shaklda o‘raydi. Shunday qilib, buyrakda qon aylanishining asosiy 
xususiyati shundan iboratki, arteriya qoni ikki joyda to‘rsimon shakldagi kapillyarlar 
orqali o‘tadi. Shundan keyin arteriya kapillyar tomiriaridan vena kapillyar tomirlari 
boshlanadi. Ular bir-biri bilan qo'shihb, buyrak venasini hosil qiladi. 
Siydik yo’li
buyrak jomidan boshlanib, qorinning orqa devori bo‘ylab pastga 
tushadi va siydik pufagiga tutashadi. Siydik yo’lininig uzunligi katta odamda 30 sm 
bo’lib, uning devori uch qavatan: ichki - shilliq qavat, o‘rta-muskul qavat va tashq-
seroz qavatdan iborat. Buyrakda filtrlanib hosil bo’lgan siydik, siydik yo’li orqali 
siydik pufagiga uzluksiz quyilib turadi.
Siydik pufagi
(qovuq) qorinning pastki qismida chanoq sohasida joylashgan 
bo’lib, uning hajmi katta odamda 500-700 ml bo’ladi. Siydik pufagining devori ham 
uch qavatdan: ichki shilliq, o‘rta-muskul, tashqi seroz qavatdan iborat. Uning tub 
qismida uchta teshikcha bo’lib, ularning ikkitasi o‘ng va chap buyraklardan siydik 
yo’llarining quyilish joyi, bittasi siydik kanalining chiqish joyi. Siydik pufagi 
to’lgandan so‘ng, uning devori taranglashib, sezuvchi retseptorlarni qo‘zg‘atadi, 
hosil bo’lgan impuls oldin orqa miyaga, undan bosh miya yarim sharlariga boradi 
va odamda siydik chiqarish refleksi yuzaga keladi. Harakatlantiruvchi nervlarning 
qo‘zg‘alishi orqali siydik pufagi devorining silliq muskullari qisqarib, unda 
to‘plangan siydik, siydik chiqarish kanali orqali tashqariga chiqariladi.