|
Vilfredo Pareto (1848-1923) iktisodiy ta`limotning neoklassik yunalishini davom ettirgan yirik italian vakili xisoblanadi, u marjinalizmning Lozanna maktabi ana`nalariga sodik edi. Bu olimni iktisodiyot bilan birga siyosat va sotsiologiya soxalari xam kiziktirgan, bu uning yozgan asaralaridan ma`lum. Paretoning asosiy asarlari: 2 jildli «Siyosiy iktisod kursi» (1898), «Siyosiy iktisod ta`limot» (1906) va «Umumiy sotsiologiya buyicha risola» (1916). Paretoning iktisodiy tadkikotlarida L.Val’ras, O.Kurno, F.Edjuort va boshka olimlarning goyalari ta`siri katta bulgan. 1892 yil L.Val’ras Lozanna universitetidagi kafedra mudirligini V.Paretoga topshiradi va shu dargoxda yukorida kursatilgan asrlar yaratildi. V.Pareto V.Val’ras kabi umumiy iktisodiy muvozanat muammolari tadkikotiga katta axamiyat berdi, bunda marjinalizmning iktisodiy taxlil goyalariga amal kilinadi. SHu bilan birga Pareto iktisodiyotida muvozanatning shart-sharoitlar va omillarini urganishda sifat jixatidan yangi tamoyillarini ilgari surib, neoklassik iktisodiy goyalarini yangi «ikkinchi tulkini»ni boshlab berdi. Bular kuyidagilarda namoyon buladi: - V.Pareto funktsional yondashuv asosida almashuvning birdan-bir sababi naflik (extiyoj) degan koidadan voz kechib iktisodiy tizimni butunligicha izoxlashga utdi, bunda talab (iste`mol) va taklif iktisodiyotda muvozanat elementlari sifatida karaladi. SHu bilan birga, «sof» iktisodiy nazariyaga asoslanib, daromadlar tengsizligi ularni sinflar urtasida taksimlash bilan boglikligini inkor etadi.
- L.Val’rasning umumiy iktisodiy muvozanat modelida shu muvozanatga erishuvning mezoni naflikning maksimumi (uni xisoblash mumkin emas) deb xisoblangan bulsa, Paretoda bu mezon boshkasiga, ya`ni konkret individning afzal kurish nisbati ulchovi baxosiga almashtiriladi.
- Deyarli kirk yildan sung (1959) V.V.Leont’ev bu muammoni dolzarbligi pasaymayotganligi tufayli, bu soxada uchta pozitsiya 1954 yilda e`lon kilingan bulib, unda iste`molchilarning tovarlarni tanlashda uzini kanday tutishini kuzatish orkali ob`ektiv informatsiya manbai naflik funktsiyasi shaklida buladi, ularning kup sonli turli darajalarini solishtirish real (ish tartibi) protseduradir.
- M.Blaugning fikricha, agar naflikni mikdoriy ulchash imkoni bulsa, eski eng yukori naflik nazariyasidan voz kechish zaruratini sezadi va aniklangan afzallik metodiga tula utish kerak.
- Pareto tadkikot maksadida «befarklik egri chiziklari»dan foydalanib ma`lum ne`mat, mikdori, xuddi shuningdek, boshka barcha resurslar mikdoriga boglik ravishda iste`molchining kaysi ne`matini tanlash masalasini kurib chikdi. Tovarlar nafligi summasi turli kombinatsiyalarda buladi va bir kombinatsiyaning boshkasidan ustunligini belgilash kerak. Natijada olimning uch ulchovli diagrammalari paydo buldi, bu diagramma asos (un)larida iste`molchi kulida bu yoki boshka ne`matlarning turlicha mikdori kursatiladi.
- Pareto naflikning an`anaviy mikdoriy ulchash usullaridan voz kechib, «ijtimoiy maksimal naflik» tushunchasini izoxlab beradi, bu tushuncha xozirgi davrda «Pareto optimumi» deb nomlanadi. Bu tushuncha shunday uzgarishlarga baxo berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi yoki bozorni biror odam uz axvolini boshka odamning axvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi.
- Bu tovar va resurslarning eng yaxshi taksimotini tavsiflaydi. Keyinchalik umumiy bozor muvozanati bozorning Pareto makbul xolati ekanligi isbotlab berildi. Xush, bu nima degani? Bu bozor ishtirokchilariningn xammasi uz foydasi uchun intilib, uzaro manfaat va foydalar muvozanatiga erishishidir. Bunda sumlarning konikish (umumiy foydalilik) funktsiyasi uz maksimumiga yetadi. Boshkacha kilib aytganda, A.Smit tomonidan ilgari surilgan mashxur «kurinmas qo’l» tugrisidagi goyalar amaliyotda isbotlab berilgan.
- XIX asr oxiri -XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori L.Val’ras kapitalistik iktisodiyotning «umumiy iktisodiy muvozanati» modelini kurdi. Bu yunalish Val’ras ishining davomchisi, italyan olimi Vilfredo Pareto (1848-1923) tomonidan keng rivojlantirildi. U «eng yukori naf» nazariyasini xal etish, iste`mol ne`matlarining nafini xisoblash uchun xarakat kildi va matematik usullardan keng foydalandi. Pareto uz taxlili asosiga daromad mikdori va tovarlar baxosini kuydi. Iste`mol ne`matlari tuplami turlicha bulishi tabiiy.
- . SHu sababli Pareto «ideal muvozanat» shaklini oladi, bunda avtomatik ravishda paydo buladigan «xususiy muvozanat» xar bir iste`molchining makbul tanlovidan vujudga keladi. Bu usul bilan Pareto «eng yukori naf» nazariyasini boshi berk kuchadan olib chika olmadi, lekni uning «afzal kurish» va «lokaydlik egri chiziklari» nazariyasidan ekonometrik tadkikotlarda foydalanib kelinmokda. U Val’rasning umumiy iktisodiy muvozanat nazariyasini takomillashtirishga xarakat kildi. U ustozidan farkli ravishda ishlab chikirish funktsiyasining maxsulot chikarish xajmiga boglikligi koeffitsientining uzgarishi mumkinligini tan olgan. «Pareto optimum»ida axoli daromadlarining taksimlanish giperbolasining tenglamasi beriladi (1897 yil).
- Foydalilik (naf) funktsiyasini topish uchun ne`matlar tuplami afzalligi kontseptsiyasi Jon fon Neyman tomonidan yanada rivojlantirildi. U uyin nazariyasiga asoslanib, individumning maksimum yutukka intilishi sharoitidan kelib chikib, iste`molchining uzini tutish modelini ishlab chikdi. Bunda ne`matlar foydaliligi kontseptsiyasi psixologik talabni kondirish mezonlari bilan boglab urganiladi.
- L.Val’ras farkli V.Pareto modelida fakat erkin rakobat iktisodiyotigina taxlil etilmaydi, turli tipdagi monopol bozorlar xam karab chikiladi, bu tadkikotlar XX asrning urtalaridagina aloxida tadkikot predmetiga aylandi. Ular taxlilning yangi ikki boshka yunalishi bilan birlashib ketdi: 1) bozor mexanizmi nazariyasi; 2) firma va uy xujaligi faoliyati taxlili.
- Uilyam Stenli Jevons (1835 -1882) London universitetida matematika va ximiya fanlaridan taxsil olish bilan birga siyosiy iktisodni xam kizikib urgangan.1863 yilda Manchester shaxridagi kollejga siyosiy iktisod ukituvchisi bulib ishga kirdi. Oradan kup vakt utmasdan iktisodiy mavzudagi uning asosiy asarlari e`lon kilindi. Ular kuyidagilar: «Siyosiy iktisod nazariyasi» (1871), «Fan tamoyillari» (1874) va boshkalar.
- XIX asrning oxirigacha U Jevons va uning asarlari uzining kuchli matematik ifodasi tufayli ukuvchilar tomonidan tulik e`tibor bilan kabul kilinmadi. Lekin uning goyalaridagi sub`ektivizm asosiy ilmiy asarlarida anik uz urnini topgan edi. Masalan, iste`mol, talab, foydalilik xakida uz xolicha tushunchalar berish bilan birga U.Jevons tovarlar narxi uning me`yoriy foydaliligi bilan funktsional boglikdir, deb kursatadi. SHuningdek, olim klassiklarning rakobat xakidagi fikrlarini qo’llab, sotuvchi va oluvchi uzaro mulokatda bulib kerakli ma`lumotni bir-biridan olish mumkin deb kursatadi. Natijada u kuyidagi xulosani keltirib chikaradi: bozordagi sotuvchilar (sub`ektlar) insonlar extiyoji uchun zarur bulgan tovarlarni muxayyo kilib, ularning iste`mollarini tularok kondiradilar. SHu fikri bilan U.Jevons dastlabkilardan bulib, me`yoriy taxlilni maydonga tashlaydi va marjinalizm asoschilaridan biriga aylanadi.
- ETIBORINGIZ UCHUN RAXMAT!!!
Do'stlaringiz bilan baham: |
