Reja: Layli va Majnun syujeti tarixi va taraqqiyoti. Navoiyning "Layli va Majnun" dostonida an’ana va o’ziga xoslik

“Layli va Majnun” dostonini sharxlab o‘qitish


Reja:

1. 
   Layli va Majnun syujeti tarixi va taraqqiyoti.
   
2. 
   Navoiyning “Layli va Majnun” dostonida an’ana va o’ziga xoslik.
   

Xamsanavislik an’anasining muhim jihatlaridan biri xilma-xil kompozitsion qurilmaga ega bo’lgan dostonlardan tarkib topishidir. Agar birinchi dostonlar ("Hayrat ul-abror") fikriy-nazariy maqolotlar va kichik ilova-hikoyalardan tarkib topgan bo’lsa, keyingi ikki doston yaxlit sujetli, ya`ni ma`lum qahramonlarning ruhiy-jismoniy kechinmalari, ishqiy sarguzashtlarining badiiy tasviridan iboratdir. Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" hamda “Layli va Majnun” dostonlari shu xildagi asarlarning eng go’zal namunalaridir.
Layli va Majnun syujeti tarixi va taraqqiyoti.
Alisher Navoiy "Xamsa"sidagi uchinchi doston "Layli va Majnun"dir. Bu doston 1484 yilda hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf (maqsur) vaznida yozilgan.
Ey yaxshi oting bila sarog’oz,
Anjomi/g’akim yetar/ har og’oz.
– – v / v – v – / v – ––
Maf`uvlu mafoilun mafoiyl
Doston 38 bob, 3622 baytdan tashkil topgan. Alisher Navoiygacha bo’lgan davrda hamda uning zamonasida "Layli va Majnun" mavzusiga murojaat qilib, dostonlar yozgan shoirlar ko’p edi.
Aslida bu mavzu arab xalqi orasida maydonga kelib, keyinchalik islom tamadduni tarqalgan o’lkalarda eng mashhur qissalardan biri bo’lib qoldi.
Olimlarning tekshirishlari shundan dalolat beradiki, avvalida arablarning bani Omir qabilasiga mansub qays va uning sevgisi haqidagi qissa maydonga kelib, bu qissa ibn qutayba, al-Johiz, Abulfaraj kabi olimlarning "Kitob ush-she`r vash-shuaro", "Kitob ul-og’oni" nomli asarlarida hamda umaviylar davridagi shoirlar she`rlarida tilga olingan. Keyinchalik esa u islom madaniyati tarqalgan g’ayri arab o’lkalarda to’laqonli badiiy asarlarning yaratilishiga sabab bo’lgan. Ana shunday shoirlardan mashhuri Nizomiy Ganjaviydir. Undan keyin Xusrav Dehlaviy, Ashraf, Abdurahmon Jomiy, Shayxim Suhayliylar ham bu mavzuda go’zal asarlar yozganlar. Alisher Navoiy o’zining "Layli va Majnun"ini yozayotganda eslatilgan va boshqa asarlardan xabardor edi.
Alisher Navoiy o’zigacha yozilgan "Xamsa"larning fors tilida ekanligini uqtirib, o’z "Xamsa"sini turkey tilda yozishga kirishadi:
Men turkcha boshlabon rivoyat,
Qildim bu fasonani hikoyat.
Kim shuhrati chun jahonga to’lg’ay,
Turk elig’a dog’i bahra bo’lg’ay. (9-tom, 311)
Alisher Navoiy "Layli va Majnun" dostonida shu mavzuda o’zigacha yozilgan asarlarga, bir tomondan, o’xshaydigan (mavzu, voqea, timsollar), ikkinchi tomondan o’xshamaydigan (voqea, timollar talqinida) asar yaratish borasida ko’p o’ylagani va, nihoyat, bu masalaning yechimini topgani haqida shunday yozadi:
Kim, Ganjada ganjlar yoshurg’on,
Har ganjigakim yasadi qo’rg’on.
Yo hindnajodi hinduvizod-
Kim, qasrlarini qildi obod.
Har qal`a uchun kerakdurur shahr,
Ham qasrg’a bog’u sabzadin bahr.
Bo’lsa manga fursat ul qadar chog’
Kim, shahr ila tarh solibon bog’.
Bog’ini riyozi xurram etsam,
Shahrini savodi a`zam etsam. (9-tom, 34)
Bunday mulohazaning bayon etilishiga sabab shuki, bu doston haqida juda ko’p olimlar fikr yuritdilar, uni har bir davr talabi asosida tahlil qilishga urindilar. Ammo ular Alisher Navoiy e`tiroflaridan kelib chiqib bu asarga yondashmasdan, balki o’z tushuncha va maqsadlari asosida ish tutdilar.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, umuman merosga, jumladan Alisher Navoiyning "Layli va Majnun"iga ham istiqlol g’oyasi talablari asosida yondashish, uni tahlil qilishga urinishlar ko’zga tashlanmoqda. Masalan, adabiyotshunos Najmiddin Komilovning "Tasavvuf" deb nomlangan birinchi kitobining (Toshkent, "yozuvchi", 1996) "Ishq otashining samandari" bobi Alisher Navoiy "Layli va Majnun"iga bag’ishlangan. Unda dostondagi ishqni "ishqi haqiqiy" tarzida tushinishgа moyillik ko’proqdir. T.G’afurjonova esa "Layli va Majnun" nashri so’ngidagi izohlarda [9-tom, 318] dostonda "tasavvufga doir talqinlar bo’lsa-da,… majoziy ishq qismati, ijtimoiy adolatsizlik tasviri… hayotiy tasvirlangan" tarzida mulohaza yuritadi. Aslini olganda ikki muallif ham haq. Chunki Alisher Navoiy dostonning eslatganimiz "Ishq ta`rifi" bobida haqiqiy va majoziy ishqlar haqida ham so’z yuritib, Majnun majoziy ishqga erishgan va haqiqiysidan ham bahramand bo’lgan timsol ekanligini qayd etadi
Demak, Majnun obrazi talqinida Alisher Navoiy e`tirofidan kelib chiqib shug’ullansa, masala ancha oydinlashadi.