Режа: Кириш

3-расм. Рақобат салоҳияти ва рақобатдошлик даражасининг умумий концепцияси⁷

Корхона рақобат салоҳиятини шакллантириш маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқариш, сотиш, бошқарув фаолияти билан боғлиқ ички хўжалик жараёнларини рақобатчи корхоналар билан таққослаган ҳолда амалга оширилиши лозим. Бу эса, корхонанинг кучли ва кучсиз томонларини аниқлаш, рақобат устунликларини таъминлаш учун рақобат салоҳиятини талаб этиладиган даражада ошириш билан боғлиқ чора-тадбирларни ишлаб чиқишда қўл келади.

Рақобат салоҳияти ва рақобатдошлик даражасининг умумий концепцияси қуйидаги тамойилларини ҳисобга олиш лозим:
1. Комплекслилик тамойили. Маълум замон ва маконда ишлаб чиқаришини ташкил этиш ва бошқариш, ишлаб чиқаришнинг ресурс асосларини таъминлаш, корхонанинг мўлжалланаётган даромад ёки фойда олишини амалга оширишни кўзда тутмоғи лозим.
2. Мутаносиблик. Яъни корхона ва унинг маҳсулоти рақобатдошлиги рақобат салоҳиятидан юқори бўла олмайди. Уларга максимал даражада эришиш салоҳият захираларидан мумкин қадар тўлиқ фойдаланиш орқали таъминланади.
3. Рақобатдошлик маҳсулот рақобатдошлиги даражаси ва корхона рақобатдошлигини ўз ичига олади. Бир томондан маҳсулот рақобатдошлиги корхона фаолиятининг натижаси бўлса, иккинчи томондан – корхона рақобатдошлигининг таркибий қисми ҳисобланади.
4. Стратегик даражада корхонанинг рақобатбардошлик салоҳияти таъминланади, унинг мезони бўлиб эса корхона фаолиятини таъминлаш учун етарли бўлган ресурслар (моддий, молиявий, инсон ресурслари) мавжудлиги хизмат қилади. Тактик даражада эса корхона ва маҳсулотнинг жорий рақобатбардошлиги таъминланади ҳамда унга рақобат устунликларини шакллантириш асосида эришилади.
5. Мазкур концепция корхона ва унинг маҳсулоти рақобатдошлиги даражасини баҳолаш, ҳолатини мониторинг қилиш ва истиқболда прогнозлаш имкониятини бериши лозим.
Рақобат салоҳияти бу комплекс тушунча экан, ўз навбатида, қатор элементлар мажмуини ҳам олиши табиийдир.
Замонавий амалиётда рақобат салоҳиятини бир неча маҳаллий (локал) салоҳиятларга ажратиб тадқиқ этишни таклиф этилади:
- ишлаб чиқариш салоҳияти, бу ерда асосий мезон бўлиб, қувватдан фойдаланиш даражаси ҳисобланади;
- истеъмол салоҳияти – истеъмолчиларнинг маҳсулотга тўловга қобил талаблари;
- ресурс-хом ашё салоҳияти – турли кўринишдаги моддий ва номоддий ресурслар билан таъминланганлик;
- меҳнат салоҳияти – меҳнат ресурслари билан таъминланганлик ва ходимларнинг малака даражаси;
- инфратузилмавий салоҳият – корхонанинг иқтисодий географик ўрни ва инфратузилма тармоқлари билан таъминланганлик даражаси;
- инновацион салоҳият – ишлаб чиқаришда фан-техника ютуқларини жорий этилганлиги;
- молиявий салоҳият – ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва инвестициявий жараёнларни таъминлаш учун етарли молиявий ресурс таъминоти.
Албатта, рақобат салоҳиятини бундай элементларга ажратилиши бирмунча универсал характерга эга бўлиб, барча хўжалик юритувчи субъектларда рақобат салоҳиятини баҳолашда ҳам бирдай қўлланилиши мумкин.
Корхонанинг рақобатдошлик салоҳиятини баҳолаш тўғрисида фикр юритилар экан, унинг рақобатдошлиги – рақобат кураши шароитида ўзининг бозордаги улушини сақлаб қолиш ва уни кенгайтира олиш салоҳиятини ифодалайди.
Ташкилот рақобатдошлигини шакллантириш жараёнида бошқарув тизимининг мақсади салоҳиятдан фойдаланишни мумкин қадар оширишдан иборатдир.
Биринчидан, бошқарув тизими корхона салоҳиятини шакллантириш, ундан оқилона фойдаланиш ва тўлдириб туришни амалга оширади. Иккинчидан, корхона салоҳияти – ўзаро динамик алоқадор маҳаллий салоҳиятлар, яъни корхонанинг муваффақиятли фаолияти ва ривожланишини таъминловчи тузилмалар имкониятларининг йиғиндисидир.
Корхонанинг умумий салоҳияти, маҳсулот ва хизматлар тақдим этилишининг мавжуд даражаси рақобатдошлигини намоён этади. Ресурслардан янада оқилона фойдаланиш учун салоҳиятни бозор муҳитининг ўзгаришига мувофиқ бошқаришни талаб этади.
Маҳаллий салоҳиятларни мутаносиблигини таъминлаш стратегик ривожлантиришга йўналтирилган инновацион тадбирларни жорий қилиш, хизмат кўрсатиш рақобатдошликни таъминлаш жараёнини бошқаришнинг муҳим вазифасига айланади.
Шундай қилиб, «рақобат салоҳияти» корхонанинг нафақт рақобатга дош бера олиш имкониятларини, балки унинг мавжуд ресурсларни оқилона ишлатиш орқали истеъмолчилар эҳтиëжини максимал даражада қондириш қобилиятини ҳам тавсифлаши керак.
Юқорида зикр этилган фикр ва мулоҳазаларга таянган ҳолда корхона рақобат салоҳиятининг таркибини очиб берувчи муаллифлик ёндашуви тавсия этилади.
Бундай ёндашув рақобат салоҳиятининг юқорида келтирилган тавсифларига асосланган бўлиб, рақобат салоҳияти ва унинг асосида рақобатдошлик даражасини баҳолашда ёрдам берувчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланилади.
Корхона маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш қобилиятини аниқлашда маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш ҳажми кўрсаткичларидан фойдаланилади (4-расм).
Иқтисодий ресурслардан фойдаланиш салоҳиятни аниқлашда жалб қилинган ресурслар йиғиндисини ўзида акс эттирувчи интеграл кўрсаткичлардан бири бўлган ресурс сиғими муҳим аҳамият касб этади. Бунда маҳсулот бирлигига тўғри келувчи моддий ашёлар сиғими, фонд сиғими, фонд қайтими, меҳнат унумдорлиги, иш ҳақи сиғими, асосий капиталга инвестициялар миқдори каби кўрсаткичларни аниқлаш назарда тутилади. Корхона фаолиятининг натижавий кўрсаткичи сифатида у томонидан яратилган ялпи қўшилган қиймат миқдорига баҳо берилади. Корхонанинг рақобат салоҳиятини белгиловчи жиҳатлардан бири – бу унинг максимал маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиш имконияти бўлиб, уни аниқланишда корхонанинг мавжуд қуввати ва маҳсулотга бозордаги талабдан келиб чиқиб прогнозлашни амалга ошириш мақсадга мувофиқдир.





4-расм. Корхонанинг рақобат салоҳияти ва рақобатдошлигининг
ўзаро боғлиқлиги⁸

Корхонанинг рақобат салоҳиятидан самарали фойдаланиш бир томондан мавжуд ресурс салоҳиятидан оқилона фойдаланиш имкониятини яратиш билан бирга, унинг рақобатдошлик салоҳиятини оширишга ҳам хизмат қилади. Рақобатдошлик салоҳиятини баҳолаш ва ошириш ўз навбатида уни белгиловчи рақобат салоҳияти моҳияти ва таснифини аниқлаштиришни тақазо этади.

Шуни таъкидлаш жоизки, корхона рақобатбардошлик даражаси биринчи навбатда рақобат салоҳиятига нисбатан таққослама, яъни нисбий баҳодир. Агарда рақобат салоҳияти тўғрисида етарли маълумотга эга бўлинмаса, корхона рақобатбардошлиги тўғрисида сўз юритиш мушкулдир.
Корхона рақобатбардошлиги даражасини баҳолаш, корхона рақобат салоҳияти тўғрисидаги қатор кўрсаткичлардан фойдаланиш заруриятини келтириб чиқаради ва ушбу кўрсаткичларнинг қай даражада руёбга чиққанлигини ифодалайди.
Уларни баҳолаш жараёнида корхонанинг муайян вақт мобайнидаги кўрсаткичларни таққослаш маҳсулот ишлаб чиқаришни тезкор назорат қилиш имкониятини беради. Бу эса, корхона ва унинг маҳсулоти рақобатбардошлигини баҳолашнинг мезонларини тўғри танлай олиш зарурий масалалардан бири эканлигини яна бир бор тасдиқлайди.
Корхона рақобатдошлигининг мажмуавий баҳоси кўрсаткичи сифатида мазкур корхонанинг рақобат салоҳиятидан қай даражада фойдаланиш ҳолатини тавсифловчи – рақобат салоҳиятидан фойдаланиш индекси таклиф этилади.
Корхона рақобат салоҳиятидан фойдаланиш индексини аниқлашнинг бу усули ёрдамида корхонанинг рақобатдошлик имкониятларини, кучли ва заиф томонларини аниқлаш, унинг фаолиятини такомиллаштириш йўлларини топиш, корхонанинг ишлаб чиқариш имкониятларини таҳлил қилиш ва шу билан бир пайтда рақобатчи корхоналарнинг тегишли кўрсаткичларини ҳам таққослаб баҳолаш мумкин.
Фикримизча, рақобат салоҳияти ва ундан фойдаланиш даражасини баҳолашнинг самарали услубларини қўллаш, корхонанинг узоқ муддатли стратегияси, унинг жорий сиёсатига бевосита таъсир этади ҳамда молиявий, меҳнат ва моддий-техник ресурсларга бўлган эҳтиёжни аниқлаш, уни ривожлантириш режасини ишлаб чиқиш ҳамда рақобатдошлигини ошириш билан боғлиқ қарорлар самарадорлигини оширишга асос бўлади. Шу муносабат билан корхона рақобат салоҳиятини шакллантириш механизми ва унинг натижавийлигини баҳолашни жорий қилиш муҳим аҳамият касб этади.