Reja: Kirish. I bob. Adabiyotlar sharhi. II bob. Asosiy qism

2.3. O`simliklar hayotida ildizning ahamiyati.
Ildiz yuqori o'simlikning asosiy organidir. Ildiz vazifalari quyidagicha:
Unda erigan suv va mineral tuzlar tuproqdan so'riladi, ularni ildiz, barg va reproduktiv organlardan ko'chiradi. Emilim funktsiyasi assimilyatsiya zonasida joylashgan ildiz tuklari (yoki mikorriza) bilan amalga oshiriladi.
Uning buyuk qudrati tufayli o'simlik tuproqqa o'rnatiladi. Suv, mineral tuzlarning ionlari va fotosintez mahsulotlari bilan o'zaro ta'sirida ular birinchi va ikkinchi darajali metabolizm mahsulotlarini sintez qiladilar.
Ildiz bosimi va transpiratsiya ta'siri ostida mineral moddalar va organik moddalarning suvli eritmalar ionlari ildizning xylem tomirlarida ildiz va barglarga yuqoriga qarab harakat qilishadi.
Ildizlar ozuqa moddalarini (kraxmal, inulin va boshqalar) biriktiradilar. Ikkilamchi metabolitlarning (alkaloidlar, gormonlar va boshqa biologik faol moddalar) biosintezining ildizlari.
Ildizlarning meristematik zonalarida sintezlangan o'sish moddalari (gibberellinlar va boshqalar) o'simlikning havo qismlarini o'sish va rivojlanishi uchun zarurdir.
Ildizlari, tuproq mikroorganizmlari bilan simbioz - bakteriyalar va zamburug'lar tufayli.
Ildizlar yordamida ko'plab o'simliklarning vegetativ ko'payishi paydo bo'ladi. Ba'zi ildizlar nafas olish organi (Monstera, Philodendron va boshqalar) sifatida ishlaydi. Bir qator o'simliklarning ildizlari "stilted" ildizlarning funktsiyasini bajaradi (ficus banyan, pandanus va boshqalar).
Tomirning metamorfozi (sabzavot, maydanoz va boshqalarda ildizlarning ildiz shaklining qalinlashishi, yonbosh yoki ildizning ildizlari qalinlashishi dahliasdagi ildiz ildizlarini, pomidor o'simotlarining ildizlarini qisqartirish va boshqalar) tashkil qiladi.
Ildiz axlat organi, odatda silindrsimon shakli, radial simmetriya bilan, geotropizm bilan. Apikal meristem saqlanib qolgan ekan, o'sadi, ildiz qopqog'i bilan qoplangan. Ildizdan farqli o'laroq, barglar hech qachon shakllantirilmaydi, ammo, olov kabi, ildiz filiallari shakllanadi ildiz tizimi.
Ildiz tizimi bitta o'simlikning ildizlari jamlangan. Ildiz tizimining tabiati, asosiy, lateral va adventitsion ildizlarning o'sish nisbigiga bog'liq.
Mikoriza deb yuksak o’simlik o’z ildizi vositasida zamburug`lar bilan birga hayot kechirishi tushiniladi. Zamburug` mitseliysi ildizini tashqi tomonidan o’rab turib o’ziga xos qoplamni hosil qiladi va tuproqdan suv va unda erigan mineral moddalarni o’simlikka olib beradi. Yuksak o’simlik esa zamburug`ga organik moddalarini berib turadi.
Mikorizalarni ahamiyati 1881 yil F.M. Kamenskiy va M.S. Voronin tomonidan o’rganilgan.
Тuganaklar dukkakdoshar oilasi vakillarining Rhizobium baktyeriyasi bilan simbioz yashashi asosida vujudga keladi. Ildiz xujayralaridagi bu baktyeriyalar atmosfera azotini o’zlashtiradi. Natijada bu xujayralar yiriklashib tuganaklarni hosil qiladi.
Tabiiy sharoitda о‘sgan о‘simliklarning ildizlari о‘sishiga barcha shart sharoitlar yetarli bо‘lganda, ildizlar cheksiz о‘sadi. Lekin ildizlarning о‘sishiga va shoxlanishiga atrofdagi boshqa о‘simliklarning ildizlari va yer ustki organlari katta ta’sir kо‘rsatadi. Masalan, issiq xonalarda о‘sgan katta bir tup javdar ildizining umumiy uzunligi 623 km, bir sutkada о‘sgan barcha ildizlarning umumiy uzunligi 5 km ni tashkil etadi. Shu tupning umumiy ildiz yuzasi 237 m² bо‘lib, yer ustki qismining sathidan 130 marotaba kо‘proqdir.
Ildizda bо‘g‘imlarning bо‘lmaganligi sababli ildizning ichki tuzilishi poyaning ichki tuzilishiga nisbatan soddaroq tuzilgandir. Shuning uchun barcha ildizda tо‘qimalarning joylashishi deyarlik bir xildadir.
Yosh ildizning ichki tuzilishida uchta asosiy tо‘qimalarni: qoplovchi tо‘qima - rizoderma; birlamchi pо‘stloq parenximasi va о‘tkazuvchi tо‘qimalarni kо‘rish mumkin. Rizoderma tuproqdagi suv va suvda erigan mineral moddalarni ildizga о‘tkazadi.
Tukchalar trixomalardan farq qilib rizoderma hujayralaridan qobiq hosil qilib ajralmaydi, balki hujayralar о‘simtasi sifatida hosil bо‘ladi. Tukchalar juda kalta 1-2 mm uzunlikda bо‘lib, yupqa sellyuloza va pektin moddalaridan tashkil topgan umumiy rizoderma qobig‘i bilan о‘ralgan.
Birlamchi pо‘stloq о‘sish konusini о‘rta qismidagi meristematik hujayralardan hosil bо‘lib bir necha qavatlardan iborat bо‘ladi: ekzoderma, mezoderma, endoderma. Ekzoderma birlamchi pо‘stloqning eng tashqi qavati bо‘lib rizodermaning tagida joylashadi. Rizodermaning moddalar almashinishida qatnashadi va himoya vazifasini bajaradi