Reja Kirish 1 Bob. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy majburiyatlarini umuminsoniy munosabatlarda namoyon bo’lishi

I bob. II. Ijtimoiy ish xodimining axloqiy majburiyatlarini shakllanishi va rivojlanishi.
Ijtimoiy ishda axloq tushunchasi insonlarning va jamoaning fikrlar yig’indisidan iborat bo’lib, ijtimoiy ish xodimining faoliyatini asosini tashkil etadi. Ijtimoiy ish xodimi o’zining ish faoliyatida axloqiy me’yorlar, axloqiy normalar orqali ish yuritishlar va axloqiy tushunchalarga amal qilgan holda yondashadilar. Bu faoliyat ularning axloqiy burchini belgilaydi.

Axloq – ijtimoiy ong shakli sifatida muayyan xalq, elat yoki uyushmaning asrlar davomida shakllangan xulq-atvor, xatti-harakatlar, his-to’yg’u va kishilar o’rtasidagi o’zaro real munosabatlar tizimini ifoda etadi. Axloq muayyan xalqning atrof muhitga, kishilarga va o’z-o’ziga bo’lgan munosabatlari sifatida, bir jihatdan, mahalliy-milliy xususiyatga ega bo’lsa, ikkinchi jihatdan, millatning umumjamiyat talablariga uyg’un muvofiqligini ta’minlovchi umuminsoniy xususiyatga ham egadir.

Axloq va ijtimoiy munosabatlar uchun mushtarak manbalardan biri, tabiiyki, til hisoblanib, u ijtimoiy ahborotni saqlovchi, ifodalovchi va yetkazuvchi muhim vosita bo’lib, kishilar hatti-harakati, fe’l-atvorlarini (axloqiy ta’sir-ta’ziyq, ishontirish, tushuntirish, rag’batlantirish, jazolash va hokazo) boshqarish omilidir.

Axloq va jamoatchilik fikri hodisalarining bog’liqligi insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichi va undan keyingi davrlarida namoyon bo’la boshlagan bo’lib, u qabila hamda elatlar maishiy va ijtimoiy ongida o’z ta’sirini o’tkaza boshlagan. Maishiy hayot doirasida axloq asosan quyidagi yo’nalishlarda namoyon bo’lgan:

A) Munosabatlar

B) Faoliyat

Axloqiy sifatlar insonning hatti-harakatlarida namoyon bo’lib, uning gnosiologik, iqtisodiy va ijtimoiy kelib chiqishi, hozirgi mavqyei va axloqiy qarashlariga ishora va guvohlik berib turgan. Axloqiy sifatlar yoki hatti-harakatlar ilk kishilik tarixi, ya’ni insoniyatning zaminga dastlabki qadamlar qo’yilishidan shakllanish bosqichiga kirgan va shu boisdan har bir xalq, elatlarda u o’ziga hos va betakrordir. Xuddi shu ongning muayyan holati hisoblanmish jamoatchilik fikri ham o’zining shakllanishi manbaalarining salmog’i, real kuchga aylanish sur’ati, uyushqoqlik darajasi, xissiy-emosional potensiali hamda mantiqiy-intellektual asoslariga ko’ra milliy iqlimiy, mahalliy hamda regional o’ziga xosligiga egadir.

Axloq asrlar davomida odamlarni jamoaga, uyushuvga, boshqalar manfaatlarini shaxsiy manfaatlaridan yuqori qo’yib, yondashuvga undab kelgan. Bu xususda ulug’ donishmandlar ibratli fikr – qarashlarni ilgari surganlar. Sharqning buyuk olimlaridan Hazrati Bahovuddin Naqshbandiy aytar edilar: “Har kim o’zgalarni hohlasa, o’zini hohlabdi, kimki o’zgani hohlamabdi, bilsinki o’zini hohlamabdi”.

Sharq axloq qoidalari nafaqat shaxsning uyushuviga undaydi, balki uyushgan holda har kishining shaxs sifatida bir butunligi, barqaror turmog’i, jamoaviy integrasiya doirasida ham ruhiy botiniy yaxlitlik saqlanmog’i zarurligi, umumiy bir butunlik ko’plab serjilo va mustaqil yaxlitliklar yig’masidan iboratligini yorqin ifodalaydi. Jamoada shaxs bir butunligi yemirilmaydi, umumlashtirishlar negiziga qurbon etilmaydi, balki mantiqiy muvofiqlik mezoni doirasida uyg’un birlashuv jarayoni tabiiy ravishda amalga oshiriladi. Ayni chog’da shuni e’tiborda saqlash kerakki, har qanday uyg’unlashuv o’lchovsiz, chegarasiz bo’lmasligi, har bir harakatda xissiy va aqliy xushyorlik bo’lishi xalqimiz fe’l-atvorligiga xos an’anaviy belgidir.

Jamoada o’zlikni anglash, ammo unda gegamonlik huquqini talab etmaslik, maqsadga intilishda kamtar va kamsuqumlik daholarimiz ilgari surgan muqaddas shiorlardan biri edi. Hazrat Bahovuddin Naqshbandiy uqtirgan “Xilvat dar anjuman (Anjumanda xilvat yohud o’zlikda qolish), Safar dar vatan (Vatanda safar yohud o’z o’lkangga mutloq emasliging, bu fano zaminda mehmonligingni doimo his etishing) va zoxirda xalq bilan bo’lishlik uqtiriladi. Ammo botinda Haq bilan bo’lish” xususidagi o’gitlari fikrimizning isbotidir.

Movarounnahr xalqlari axloq tizimi jamoatchilik fikrini salmog’ini, uning Haq va Islom qoidalariga nechog’li muvofiq kelishiga bog’liq ekanligini alohida qayd etadi. Shu jamoa a’zolarining to’g’ri va halolligiga, gunoh ishlardan qanchalik o’zlarini forig’ tuta bilishlari bilan ham o’lchanishiga e’tibor qaratiladi. Ayni chog’da jamoa a’zolari gunoh yo’lga kirgudek bo’lsalar, ularni tarbiyalash ishidan bo’yin tovlamaslik zarurligi ham uqtiriladi. “Bu toifa ahlidan har kim bir gunoh qilsa, unga chora tadbir bor, biroq undan yuz o’girish ravo emas”.

Hazrat Bahovaddin Naqshbandiy ayni chog’da axloqning buyuk qudrati va salohiyati uning cheksiz imkoniyatlariga yuksak baho beradi. Xalqni ayblash noto’g’ri va bexuda ish ekanligini uqtiradi. Mabodo el-ulus to’g’ri axloq iznidan va xatto Haq yo’lidan adashgan holda ham unga tushuntirish ko’zi bilan qaramoq lozimligini, xalqni bevosita emas, bilvosita usullarda tarbiyalamoq joizligini tayinlaydi.

Zero inson bir umr shakllanadi, tarbiyalanib boradi. Aslida inson o’z hayotini butun umr davomida ma’qulroq tartiblarga tushurish, jamiyat talablariga muvofiqroq yo’nalishlarga solish tashvishlari bilan yashab o’tadi. Shu boisdan ham jamoatchilik fikri jamiyat axloqiy qarashlari, talab va yo’riqlariga har jihatdan bog’liq bo’lib keladi. Chunki jamiyat axloqiy butunligi insonlar a\loqiy jihatlarining yig’indisidir.

Insoniyatning ongli faoliyati boshlangan ilk davrlarda insonning tashqi dunyo bilan bog’liqligini anglatuvchi ilk mafkuraviy yo’nalish totemizm. “Totemizm” so’zi Shimoliy Amerikalik xindular tilidan olingan bo’lib, e’tiqodiga ko’ra, g’ayri tabiiy kuchga ega bo’lgan hayvon yoki o’simliklarning turlarini ifodalash uchun ishlatiladi va ishlatilgan. Odatda jamiyatdagi har bir urug’ yoki qabila o’zining shaxsiy totemiga ega bo’lib, u bilan bog’liq marosimlarni o’tkazib kelgan. Bu holat ibtidoiy jamoa kishisining o’z kelib chiqishi turli xil hayvon qushlarga olib borib taqash nuqtai nazari chuqur ildiz otishiga olib keldi. Bu xususiyat har xil elatlarda turlicha namoyon bo’lib, tegishli hayvonlarda o’z o’tmishini ko’rish, shu hayvonlar bilan bog’liq tasavvur, ramzlar odat hamda irimlar tizimini ham yuzaga keltirdi. Misol o’rnida xindularda sigir, qozoqlarda uchqur ot, inglizlarda burgut, o’zbeklarda afsonaviy xumo qushi va hokazolarni misol keltirish mumkin. Totemizm xalqlarning tashqi dunyo bilan bog’liq ildizlarini izlash xoxish istaklari, tabiat bilan uyg’unlashuv, undan himoya izlash va intilishlardan guvohlik beradi.

Totemizm – Xalqlar ma’naviyatining shakllanishida tabiiyki, muhim bosqich hisoblanib, u ilk mafkuraviy silsila sifatida elatlarning etnik jihatdan o’z-o’zini anglash qobiliyati hamda etnik asoslaridagi jamoatchilik fikrini tarkib toptirishda katta axamiyat kasb etadi. Bu davr ma’naviyatida axloqiy qoidalar garchi qog’ozlarda ifodalanmagan bo’lsa-da,urug’ umumiy qarashlarida muhrlangan og’zaki yo’sinda ifodalanuvchi barcha axloqiy talablar so’zsiz va bekamu-ko’st bajarilib borishi bilan e’tiborlidir. Shu boisdan ham urug’ tarkibida jismonan o’z-o’zini saqlash instinkti va sayi harakatlari bilan bir paytda jamoa umumiy fikrining mu’tadil saqlanib turishi, turli antogonistik qarashlar avj olib ketmasligining oldini olish uchun ham muayyan mafkuraviy ish doimiy tarzda olib borilgan. Jamoa tarkibidagi kishilarning ana shunday axloqiy faoliyati boshqa ijtimoiy tashkiliy mehnat turlaridan ajralib turgan va ahamiyati jihatidan quyi mavqyelarda bo’lmagan.

Shu boisdan ham o’zbek xalqi yaxlit, to’laqonli ma’naviy merosning ikki yo’nalishi – ayollar va erkaklar axloqiy madaniyati mavzusini alohida maxsus tadqiq etilishi maqsadga muvofiqdir.

Shuni alohida qayd etish lozimki, har qanday axloqiy qoida va talablar jamiyat tomonidan e’tirof etilib, jamoatchilik fikrida mustaxkamlangan holdagina umrboqiylik kasb etadi. Shu boisdan ham axloq jamoatchilik fikrining asosi va unga bevosita bog’liq ijtimoiy ong ko’rinishi bo’lib, jamoa axlini fikrini belgilaydi.

Ijtimoiy ish kasbini asosiy mezonlarida ham umumiy axloqiy tamoyillar va uning ko’rinishlari o’zining barcha yo’nalishlari bilan namoyon bo’ladi. Ijtimoiy ish xodimi xodimning ma’naviy axloqiy dunyosi o’ziga xos tamoyillarni o’z ichiga qamrab oladi. Chunki uning kasbiy faoliyatidan kelib chiqib, yordamga muhtoj insonlarga yordam berishda insonparvarlik, erkparvarlik, vatanparvarlik, tinchlikparvarlik tamoyillari dasturulamal bo’lib xizmat qiladi.

Insonparvarlik. Axloqiy tamoyillarning eng qadimiy va eng muhimlaridan biri bo’lib, u insonning yuksak ijtimoiy vazifasini belgilaydigan va barqaror etadigan g’oyalar, qarashlar va e’tiqodlar majmui, shaxs erki, qadr-qimmati, uning baxtli bo’lish huquqini talab etish imkonining mavjudligiga yengilmas ishonch tamoyili sanaladi.

Biz qurayotgan erkin Fuqarolik jamiyati ham insonga mehr-muhabbat va izzat hurmat ko’rsatishni asosiy tamoyil qilib olgan bo’lib, shaxsni har tomonlama kamol topishi uchun zarur bo’lgan haqiqiy insoniy shart-sharoitlarni yaratishni oliy maqsad deb biladi.