Режа: Ижтимоий психологик ғояларнинг тарихий ривожланиши босқичлари

Биринчи – халқлар психологияси – таълимотининг асосчилари М.Лацарус (1824-1903), Х.Штейнтальс (1823-1899 ва В.Вундт (1832-1920) бўлдилар.

• Биринчи – халқлар психологияси – таълимотининг асосчилари М.Лацарус (1824-1903), Х.Штейнтальс (1823-1899 ва В.Вундт (1832-1920) бўлдилар.
• 1869 йилда М.Лацарус немис файласуфи ва тилшуноси Х.Штейнталь билан бирга “Халқлар психологияси ва тилшунослик” журналига асос солдилар. Биринчи сонда кириш мақоласида улар конкрет этник бирликларнинг вакиллари “яхлит руҳи” - ўз халқининг психологиясини ташувчилари ҳисобланадилар, деган ғояни илгари сурдилар.
• Халқ тарихини ҳаракатга келтирувчи куч ҳисобланади, унинг ҳаёти ва фаолияти натижалари тилда , афсоналарда, урф-одатларда, хулқида, динда ва санъатда ўз ифодасини топади деган фикрларни ёзганлар.
• Бирмунча кейинроқ немис психологи Вильгельм Вундт психология предметига нисбатан ўша пайтдаги мавжуд қарашларни умумлаштириб, нафақат индивидуал, балки ижтимоий онгнинг (жамиятдаги онгнинг) ҳам, яъни катта ижтимоий бирликлар психологиясининг мавжудлиги тўғрисидаги фикрларни ривожлантирди. Унинг фикрича, психология фани алоҳида одамларнинг психологик холатини экспериментал ўрганишдан ташқари ижтимоий психология қонунларини ҳам ишлаб чиқиши керак, у буни “халқлар психологиси” сифатида тушунади.

• Иккинчи таълимот “омма психологияси” деган ном олди. Унинг асосчилари Г.Тард (1843-1904), С.Сигеле (1868-1913) ва Г.Лебон (1841-1931) лар бўлдилар.
• Г.Тард жамиятни элита (энг яхши,сара) ва оммага ажратади. Унинг фикрича элитага ижодкорликка мойиллик хос, уларда тақлид қилишга қобилият йўқ. Аксинча, омма фақат тақлид қилишга қобилиятли ва ижодкорликка мойиллиги йўқ. Шунинг учун омма, худди болалар отасига бўлгани сингари, элитага, бошлиққа(доҳийга) тақлид қиладилар ва бўйсунадилар. Жамият ўзининг ривожланиши ва прогресс учун доҳийлардан қарздор. Буюк шахслар прогрессив ғояларни юзага келтирадилар, кашфиётлар очадилар, янги ғояларни оммага тадбиқ этадилар. Ўзлари ривожлана бориб, жамиятнинг қолган қисмини ўз даражаларига кўтарадилар, улар эса доҳийларга сўзсиз тақлид қиладилар ва натижада бўйсунадилар.
• С.Сигеле “Жиноятчи тўда” (1895) номли асарида тадқиқотчиларнинг эътиборини одамлар оммага қўшилиб шахсий жавобгарлик ҳиссини ва рационал (ақлли) хулқ-атворга бўлган қобилиятларини йўқотиб қўйишларига қаратади. Бу эса маълум шароитда омманинг криминал (жиноятчи) тўдага айланишига олиб келади деган фикрларни илгари суради.
• Г.Лебон ўзининг “Халқлар ва омма психологияси” (1869), “Социализм психологияси” (1908), “Революция психологияси” (1895) каби асосий асарларида ўша даврда ижтимоий бирликлардаги одамлар хулқ атворини фикрлашларига асос бўлган ғояларни шакллантирди.

• Г.Лебон ижтимоий психика икки хил намоён бўлишига асосланади.

• У юқори даражага эга бўлиб, уни онг, ақл, интеллект ташкил этади ва уларнинг таъсири остида одамлар оддий , кундалик ҳаётда ҳаракат қиладилар.

• Пастки инстинктлар эҳтирослар, ҳислар, эътиқодлар, урф-одатлар ва бошқалардан иборат қисми динда, сиёсатда, симпатия ва антипатияда, одамларнинг боғланганликларида ўз ифодасини топади.

• Психиканинг пастки онгсизлик даражаси кўп-кўп авлодлар жараёнида шаклланади, унинг томирлари инсониятнинг ўтмиш тарихига бориб тақалади. У бир маданиятга мансуб бўлган барча одамларда абсолют бир хил бўлади. Омма психологияси тўғрисидаги илмий тасаввурларнинг ривожланишига З.Фрейд сезиларли улуш қўшди, у ҳар доим нафақат омма психикаси намоён бўлишининг турли кўринишларини ўрганиш, балки унинг ҳаракат қилиши асосида ётадиган психик механизмларни тушунишга интилиш керак деб таъкидлайди.
• Учинчи – ижтимоий хулқ – атвор инстинктлари – таълимотининг асосчиси инглиз ижтимоий психологи У.Макдаугалл (1871-1938) бўлиб, унинг фикрича, одамнинг хулқ атвори бўйсунадиган ҳаракатга келтирувчи кучлар инстинктлардир (кейинчалик уларни мойилликлар, интилишлар деб номлаган).
• Унинг фикрича, инстинктлар психофизиологик тузилмалар (одамнинг нерв энергияси кескинлигини юмшатишнинг ирсий берилган канали) бўлиб, у афферент (рецептив) – атроф борлиқ таъсирини идрок этишга маъсул қисмдан, ташқи таъсирларни идрок этганда одамни махсус эмоционал қўзғалиш ҳис қилишини таъминлаб берадиган марказий қисмдан, ва эфферент (ҳаракат) – реакцияларимиз характерини белгилаб берадиган қисмдан иборат. Макдугалл бундай инстинктларнинг ўнлаган турларини таклиф этди.