Reja: I. Kirish. Shaxsga doir bixevioral-kognitiv nazariyalar II. Asosiy qism

Bixeviorizmning asosiy vazifasi Uotson nuqtai nazariga ko‘ra – odam xulqini quyidagi maqsadlarda kuzatishdir:
А) ayni holatdagi ayni stimulga (vaziyat) qanday reaksiya bo‘lishini kuzatish;
B) berilgan ayni xolatdagi reaksiyada, u qanday vaziyat tomonidan paydo bo‘lganini aniqlash.
Bixevioristlarning asosiy formulasi - R = f (S).
Uotson xulqdagi quyidagi reaksiyalarni farqlagan:

1. 
   tashqi yoki oshkora o‘zlashtirilgan – harakatli ko‘nikmalar – pol yuvish, futbol o‘ynash va h.
   
2. 
   Botiniy yoki yashirin o‘zlashtirilgan (mushaklarga doir yoki tashqi nutq);
   
3. 
   Tashqi (ko‘zga tashlanadigan) irsiy reaksiyalar (ko‘z pirpirashi, aksa urish);
   
4. 
   Botiniy (yashirin) irsiy reaksiyalar (ichki sekretsiya bezlari faoliyati, yurak-qon tomir tizimidagi o‘zgarishlar);
   

Uotson organizmning tashqi muhitga moslashuvi uchun zarur tug‘ma reaksiyalar unchalar ko‘p bo‘lmaganligi bois odam xulq-atvori ta’lim-tarbiya hosilasi deb hisoblagan.
Ko‘nikma – individual o‘zlashtirilgan yoki yod olingan harakatdir. Ko‘nikmalarga ega bo‘lish jarayoni bixeviorizmda mexanik talqin etiladi. B.F. Skinnerning operant o‘rganish nazariyasi.
Skinner nazariyasining asosiy g‘oyalari
Uotson g‘oyalarini taraqqiy va davom ettirgan olim Berres F.Skinnerdir (1904-1990). U neobixeviorizm yetakchisi sanaladi.
Skinner psixoanalitik nazariyalarni o‘ta mavhum, ya’ni taxminlarga asoslangan deb hisoblaydi. Psixoanalitiklar empirik tekshirish imkoniyati bo‘lmagan intrapsixik (mayllar, ongsizlik) omillar mavjudligini taxmin etishadi. Skinner odam xulqini uni shakllantiruvchi muhit nuqtai-nazaridan tadqiq etilishi lozim deb hisoblagan. Insonning barcha xatti-harakatlari va uning xulqi muhit ta’siri bilan tushuntiriladi.
Inson organizmi Skinner tomonidan “qora tuynuk” deya e’tirof etiladi. Uning mazmunini (emotsiyalar, motivlar, intrapsixik ziddiyatlar, mayllar) obyektiv tekshirish imkoniyati mavjud bo‘lmaganligi sabab empirik kuzatuv doirasidan chiqarib tashlanishi lozim deydi.
Inson xulqini obyektiv va ishonchli tarzda o‘rganish mumkin. Shu tarzda nazariya empirik (ilmiy asoslangan) nazariyaga aylanadi.
U xulq-atvor to‘g‘risidagi fanni tabiiy (maqsadi o‘rganilayotgan hodisani nazorat qilish va oldindan aytib berish bo‘lgan faktlarga tayangan) fanlar qatoriga qo‘shgan.
Xulqning funksional tahlilini Skinner xulq-atvorni tadqiq etish metodi sifatida taklif qilgan. U xulqni o‘rganishning eng maqbul yo‘li bu uning o‘tmish hodisalar bilan qanday munosabatda ekanini aniqlash deb hisoblagan.
Funksional tahlil xulqni idora etadigan oshkora xulq (reaksiya) bilan tashqi muhit shart-sharoitlari (stimullar) o‘rtasidagi shartlangan o‘zaro aloqalarni aniqlash imkoniyatini beradi. Funksional tahlil xulq-atvor bilan tevarak muhit o‘rtasidagi sababiy-oqibatli bog‘lanishlarni kashf etadi. Tashqi muhit o‘zgaruvchilarini boshqarish yordamida (mustaqil o‘zgaruvchi) odam xulqini (tobe o‘zgaruvchi) prognozlash va o‘lchash mumkin.
Skinner odam xulqini yo‘naltiradigan yoki stimullaydigan o‘zlik yoki
shaxs to‘g‘risidagi g‘oyani qabul qilmagan. U xulq-atvor individ ichidagi (chizgilar, ehtiyojlar, o‘y-fikrlar, tuyg‘ular) kuchlar tomonidan vujudga keladi degan fikrdan odamzotdan tashqarida bo‘lgan kuchlar to‘g‘risidagi g‘oya foydasiga voz kechishimiz lozim deb hisoblaydi.