Reja: Huquqiy normalarini sharhlash tushunchasi va mohiyati

Mantiqiy usulda-tatbiq etiladigan huquqiy normalarning mazmunini mantiq fanining qonuniyatlariga asosan aniqlanadi. Bunda huquqiy normaning matnidagi ifodalar, tushunchalar bir-biri bilan ichki va uzviy mantiqiy jihatdan bog`langanligiga e`tibor berilib, huquqiy normaning mazmuni aniqlanadi. Masalan, О`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 15-moddasida «ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli о`z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni idora qila olmaydigan fuqaro sud tomonidan muomalaga layoqatsiz, deb topilishi mumkin», deyilgan. Demak, voyaga yetgan fuqaro ruhiy kasal bо`lsa ham tos sud tomonidan «muomalaga layoqatsiz», deb qaror chiqarilib, tan olinguncha mantiqan muomalaga layoqatli deb faraz qilinadi.
Tarixiy-siyosiy usulda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning mazmuni qaysi tarixiy sharoitda, davlatning qaysi organi tomonidan, qanday maqsadda chaqirilganligi aniqlanadi. Masalan, 1926 yilda qabul qilingan О`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida bezorilik tо`g`risidagi moddada fuqarolar tomonidan korxonalarda, muasasalarda va jamoat joylarida bezorilik qilish xususidagi sо`zlar bor edi. Hozirgi harakatdagi 1994 yilda qabul qilingan О`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 227-moddasi 1-qismida bezorilik jinoyatiga quyidagicha ta`rif berilib, unda yuqorida sо`zlar olib tashlangan: «bezorilik-ya`ni jamoat joylarida tartib-qoidalarga qasddan hurmatsizlik bildirish, urush-dо`pposlash, badanga yengil shikast yetkazish yoki о`zganing mulkiga shikast yetkazish yoxud nobud qilish jiddiy zarar yetkazish bilan bog`li holda sodir etilsa-eng kam oylik ish haqining 50 baravaridan 100 baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilga ahloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi».
Tarixiy-siyosiy usulda har bir huquqiy normaning qanday sharoitda, qanday maqsadda chiqarilganligiga e`tibor beriladi.
Bu usul tergov, prokuratura va sud organlarida huquqiy normalar bilan tegishli ishlarni kо`rib hal qilishda muhim rol о`ynaydi.
Sistematik usulda-tatbiq etiladigan huquqiy normaning mazmunini boshqa huquqiy normalar bilan solishtirib, uning tegishli huquq sohasi normalari tizimidagi о`rnini aniqlash kerak. Bu usulda tatbiq etilayotgan huquqiy normaning yangisi bilan almashtirilganligi, qо`llashda qoidadan istisno bor-yо`qligi aniqlanadi.
Masalan, О`zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining 321-moddasida mulkni ijaraga oluvchi tomonidan yomonlashtirilgan holda yetkazilgan zararlarni ijaraga beruvchiga tо`lanilishi tо`g`risida aytiladi. Zararning tо`lanishi tо`g`risida О`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 479-moddasida ham aytiladi. Bu yerda zarar yetkazilishi, shartnoma bо`yicha olingan majburiyatning buzilishi uchun bu moddalar bir-biri bilan solishtirilib, yetkazilgan zararning undirilishi masalasi О`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 479-moddasi bilan emas, balki 321-moddasi bilan hal etiladi.