Reja: Ekologik muammolarning tarkib topishi

^{8-mavzu: Iqlim o‘zgarishlari sho’rlanish va erroziya}

^Reja

1. ^{Iqlim o‘zgarishi muammolari}

^{2. O‘zbekiston iqlim o‘zgarishi jarayoni oqibatlariga Milliy moslashuv rejasini ishlab chiqishni boshladi
Sanoat rivojlanishi oqibatida atmosferaga chiqayotgan uglevodorod gazi miqdori yil sayin ko‘paymoqda. Bu esa sayyoramizda “bug‘xona hodisasi“ni kuchaytirib, keskin iqlim o‘zgarishlarini yuzaga keltiryapti. Oqibatda tabiiy ofatlar ko‘paymoqda. Dunyoning ko‘pgina mintaqalarida tabiiy muvozanat buzilmoqda: ayrim joylarda yog‘ingarchilik odatdagidan ancha ko‘p bo‘lsa, boshqa hududlarda qurg‘oqchilik avj olyapti. Joriy yilning o‘zida kuzatilgan “tabiiy me’yorlarning buzilish” holatlari bunga yaqqol misol bo‘ladi. 2010 yil bahorida ba’zi Yevropa davlatlarida kuchli suv toshqinlari ro‘y berdi, yoz esa juda issiq va quruq keldi.
Jahon meteorologiya tashkiloti rahbari Mishel Jarroning fikricha, sayyoramizda o‘rtacha harorat 7 darajaga ko‘tarilsa, Yer yuzi hududining teng yarmi hayot uchun yaroqsiz bo‘lib qoladi. Chunki ayrim unumdor yerlar cho‘llanishga yuz tutsa, ayrimlari suv ostida qoladi.
Iqlim o‘zgarishlari hayvonot olamiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ornitologlarning kuzatuvlariga qaraganda, global isish tufayli Hindistonda yashovchi uzundumli to‘tilar shimoliy o‘lkalarga ko‘cha boshlagan. Olimlarning fikricha, ellik yildan keyin mintaqamizda uzundumli to‘tilar qarg‘alarga nisbatan ko‘payar ekan.
Butun dunyoni xavotirga solayotgan global iqlim o‘zgarishining oqibatlari Yevropada yaqqol sezilmoqda. Masalan, bahorda yoqqan tinimsiz yomg‘ir keltirib chiqargan toshqinlar bir necha shaharni vayron qildi. May oyida havo harorati so‘nggi 250 yildagi eng yuqori ko‘rsatkichga chiqdi. Buning oqibatida Italiya va Shveysariyadagi muzliklar maydoni keskin qisqara boshladi. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, iqlim o‘zgarishi sababli tog‘larda o‘pirilishlar, daryo o‘zanlarining o‘zgarishi, landshaftlarning buzilishi ro‘y bermoqda.
Osiyoda ham iqlim o‘zgarishining belgilari kuzatildi. Iyul-avgust oylarida Bangladesh va Pokistonda yoqqan tinimsiz yomg‘ir oqibatida millionlab odamlar boshpanasiz qoldi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, har yili atmosferaga 100 million tonnadan ortiq uglevodorod chiqarilar ekan. Shuning 74 foizi rivojlangan davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Olimlarning fikricha, o‘rmon yong‘inlari oqibatida atmosferaga chiqayotgan karbonad kislotasi sanoat chiqindilarining 50 foiziga teng ekan. Havoga ko‘tarilgan tutun atmosferaning yuqori qatlamida kuyindi zarralarini ko‘paytiradi. Oqibatda, sayyoramizga Quyoshdan kelayotgan issiqlik energiyasi qaytadan koinotga yoyilish o‘rniga, Yerning o‘zida qolib, “bug‘xona hodisasi“ni keltirib chiqarmoqda.
Jahon hamjamiyati global isishga qarshi qator chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. 1997 yili sayyoramizda iqlim o‘zgarishining oldini olishda hamkorlik maqsadida Kioto protokoli imzolandi. 2005 yildan kuchga kirgan bu hujjat atmosferaga chiqarilayotgan zararli gazlar miqdorini bosqichma-bosqich kamaytirib borishni ko‘zda tutadi. Lekin bu maqsadlarga erishish oson bo‘lmayotir. Chunki zararli gazlarni kamaytirish uchun ularni chiqarayotgan sanoat korxonalari faoliyatini to‘xtatishga to‘g‘ri keladi. Bu esa daromaddan voz kechish, ishsizlik muammosini kuchaytirish, demakdir. Shu bois qator davlatlar Kioto protokoli talablarini bajarish masalasiga sovuqqonlik bilan qaramoqda.
BMT tashabbusi bilan Meksikaning Kankun shahrida global isish muammolariga bag‘ishlangan xalqaro konferensiya bo‘lib o‘tganligi. sayyoramizda tabiiy muvozanatni tiklash borasidagi ishlar to‘xtab qolmaganining isboti desak adashmaymiz. Unda 193 davlatdan 25 ming vakil qatnashmoqda. Konferensiyada tashvish bilan tilga olingan fikr shu bo‘ldiki, dunyoda o‘rtacha harorat 2–3 foiz ko‘tarilgan va bu o‘ta tahlikali holdir. Anjuman qatnashchilari barcha davlatlarni, birinchi navbatda, rivojlangan mamlakatlarni tabiiy muvozanatni tiklash yo‘lida sarf-xarajatlardan chekinmaslikka da’vat qildi. Ularning fikricha, rivojlangan mamlakatlar “uchinchi dunyo” davlatlariga yangi texnologiyalarni taqdim etishi, ekologik toza ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirishi maqsadga muvofiqdir
O‘zbekiston iqlim o‘zgarishi jarayoni oqibatlariga Milliy moslashuv rejasini ishlab chiqishni boshladi
O‘zbekiston Respublikasi iqlim o‘zgarishi ta’siriga nisbatan zaif bo‘lgan iqtisodiyot tarmoqlarining barqarorligini oshirish va barqaror rivojlanishni ta’minlashning mavjud mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha iqlimga moslashish sohasidagi chora-tadbirlarni rejalashtirish bo‘yicha muhim yangi tashabbusni boshladi. Ushbu, istiqbolli yangi loyiha, 2020 yil 3-dekabrda dastlabki onlayn seminar bilan boshlandi. Unda manfaatdor va hamkor tashkilotlar vakillarining katta auditoriyasi to‘plandi. Loyiha Birlashgan Millatlar Tashkilotining Taraqqiyot Dasturi ko‘magida, Yashil iqlim jamg‘armasi (YaIJ) ning grantidan moliyalashtirish orqali bajariladi.
Ishlab chiqilayotgan Milliy moslashish rejasi tarmoq xarakteriga ega bo‘lib, unga ajratilgan moliyaviy resurslar 1,6 mln. AQSh dollarini tashkil etadi. Uning asosiy maqsadi kelgusi ikki yarim yil davomida, iqlimga moslashish ustuvorliklarini hisobga olgan holda, rejalashtirish jarayonini samarali tashkil etishga yordam berishdir. Loyiha faoliyati qishloq va suv xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash, binolar sektori va ekstremal iqlim hodisalarini favqulodda boshqarish kabi muhim tarmoqlarda iqlim o‘zgarishiga moslashish bo‘yicha aniq qarorlar qabul qilish jarayoni samaradorligini oshirishga, shuningdek, iqlim o‘zgarishiga nisbattan eng zaif hisoblangan Orolbo‘yi mintaqalarida joylashgan hududlarni rivojlantirishni rejalashtirishga yordam beradi.
Kirish seminarida BMT TDning O‘zbekistondagi doimiy vakili o‘rinbosari Doina Munteanu xonim quyidagilarni qayd etdi: «Biz COVID-19 global pandemiyasi paytida iqlim o‘zgarishi ta’sirini yumshatish va uning oqibatlariga moslashish masalalari rivojlanish sohalarini kuchaytirishga qaratilgan harakatlarimiz markazida bo‘lishiga ishonch hosil qildik. Pandemiya ko‘pgina muammolarimizni aniqlab berdi. Jumladan, sog‘liqni saqlash tizimining iqlimiy barqarorligini oshirish hamda uni takomilashtirish zarurligini, shuningdek, qishloq xo‘jaligi sktorida barqaror oziq-ovqat tizimini yaratishga bo‘lgan ehtiyoj mavjudligini isbotladi. O‘zbekistonda Milliy moslashuv rejasini ishlab chiqishda iqlimiy barqaror qishloq xo‘jaligi va sog‘liqni saqlashga ustuvor tizimlar sifatida qaraladi, chunki bu sohalar koronavirus pandemiyasi sababli yuzaga kelgan inqirozdan chiqilganidan keyin mamlakat iqtisodiyotini tiklashga katta hissa qo‘shadi».
O‘zbekiston, 34 milliondan ortiq aholisi bilan, Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatlardan biri hisoblanadi. Suv resurslarining taqchilligi, ustiga-ustak suvning sho‘rligi, tuproq sho‘rlanishi va eroziyasining ortib borishi kabilar allaqachon jiddiy muammoga aylangan. Hozirgi kunda mamlakat aholisining 20 foizga yaqini (ya’ni 6,8 million kishi) sho‘rlanish va suvning yuqori darajadagi minerallashuvidan aziyat chekmoqda. Orol dengizining qurib borishi davom etayotganligi tufayli vaziyat yanada og‘irlashtirmoqda.
Seminarda O‘zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazi bosh direktorining birinchi o‘rinbosari janob Baxriddin Nishonov quyidagilarni qayd etdi: “O‘zbekistonda iqlim o‘zgarishi inson hayotining barcha sohalariga ta’sir qiladi va shu tufayli iqlimiy o‘zgarishlarning salbiy oqibatlarini oldini olish va yangicha turmush sharoitlariga moslashish masalasi tezkor choralarni ko‘rishni talab qiladi. Iqlim o‘zgarishiga Milliy moslashish rejasi O‘zbekiston uchun bu jarayonga nisbattan xavflarni kamaytirishga xizmat qiladi va barqarorlikni oshirishga katta imkoniyatlar beradi. Shu munosabat bilan biz barcha darajadagi samarali hamkorlik va konstruktiv muloqotga chin dildan ishonamiz”.
O‘zbekiston BMT IO‘DK doirasida iqlimiy moliyalashtirish mexanizmi sifatida Yashil iqlimiy jamg‘arma (YaIJ) resurslariga yo‘l ochishga va uni kengaytirishga erishdi. Mamlakatda, YaIJ Dasturini tayyorlash tashkiloti ko‘magida, iqlim o‘zgarishiga moslashishga qaratilgan tashabbuslarni ishlab chiqish uchun milliy platforma yaratilmoqda.}

^{Sho‘rlangan joylarda qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini yetishtirishning zamonaviy uslublari}

<sup>Sirdaryo viloyatining Guliston davlat universitetida Iqtisodiyot va sanoat vazirligi tomonidan respublika hududlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalariga bag‘ishlangan “Sirdaryo viloyati sho‘rlangan hududlarida qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini yetishtirishning zamonaviy texnologiyalari” mavzuida xalqaro tashkilotlar ishtirokida davra suhbati bo‘lib o‘tdi.
Ma'lumki, Sirdaryo viloyatining umumiy yer maydoni 427,6 ming gektarni tashkil etadi. Shundan 287,1 ming gektari sug‘oriladigan maydon hisoblanadi. Viloyatning meliorativ holati tahlil qilinganda 8,1 ming gektar maydon kuchli sho‘rlangan, 49,8 ming gektar maydon o‘rta darajada sho‘rlangan, 220,5 ming gektar maydon esa kam sho‘rlangan maydonlarni tashkil qilmoqda. Sizot suvlarining sathi o‘rtacha 1,5-2 metrni tashkil etadi. 
Qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligini oshirish uchun kurashda eng muhim vazifalardan biri yerlarning sho‘rlanish darajasini pasaytirishdan iborat, chunki ilmiy-tadqiqot muassasalarining ilmiy ishlanmalariga ko‘ra, kam sho‘rlangan yerlarda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish sho‘rlanmagan yerlardagiga nisbatan hosildorlikni o‘rta hisobda 6-7 foizga, o‘rtacha va kuchli darajada sho‘rlangan yerlarda esa 40-50 foizga va undan ham ko‘proq pasayib ketishiga sabab bo‘ladi. Statistik ma'lumotlarga nazar tashlanganda, hududda yerlarning sho‘rlanish darajasi respublikada eng baland ko‘rsatkichlardan birini, umumiy sho‘rlangan maydonlar jami sug‘oriladigan yer maydonlarining qariyb 97 foizini tashkil etadi.
Tadbirda sohaning tegishli mutaxassislari va mutasaddilari tomonidan viloyatda qishloq xo‘jaligi Sirdaryo hududining eng asosiy ichki imkoniyatini tashkil etuvchi soha ekanligini nazarda tutgan holda aniq takliflar bayon etildi. Xususan, sho‘rlanishning oldini olish hamda unga qarshi kurashishda yerni tekislash, ixota daraxtzorlar barpo etish, sho‘rni yuvish, agrotexnika tadbirlaridan to‘g‘ri foydalanish va sho‘rlangan yerlarda qishloq xo‘jalik ekinlarini sug‘orishni to‘g‘ri belgilash bo‘yicha kompleks agromeliorativ chora-tadbirlarni amalga oshirish zarurligi ta'kidlandi. 
Shu o‘rinda, mavjud yer va suv resurslaridan samarali foydalanish darajasini oshirish, yerning sho‘rlanish darajasini pasaytirish hamda xududning tuproq-iqlim sharoitiga mos urug‘chilik, seleksiya va naslchilikning eng ilg‘or texnologiyalari asosida zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy qilish masalalari ham eng asosiy vazifalardan biri ekanligi ta'kidlandi.
Mazkur davra suhbatida BMTning oziq-ovqat va qishloq xo‘jalik tashkiloti (FAO) loyihasi rahbari, Osiyo taraqqiyot banki koordinatori, Jahon banki mutaxassisi, Markaziy Osiyo va Kavkaz mintaqasida qishloq xo‘jaligi bo‘yicha ilmiy-tadqiqot tashkilotlari assotsiatsiyasi xalqaro tashkiloti konsultanti, Xalqaro bioxilma-xillik instituti konsultantlaridan iborat xalqaro tashkilotlarning vakillari ishtirok etishib, o‘z yo‘nalishlari yuzasidan ma'ruzalar qilishdi.

9-mavzu:Suv ekosistemalari va havoni ifloslanishi
Reja</sup>

1. 
   ^{Suv ekotizimlari: xususiyatlari, turlari, misollari, xilma-xilligi}
   
2. 
   ^Ekosistema
   

<sup>Suv ekotizimlari tirik mavjudotlar (bioenoz) va fizik-kimyoviy muhit o'rtaidagi ta'ir aoan uvda odir bo'ladigan naradir. huning uchun uv voita ifatida uhbu ekotizimlarning aoiy xuuiyatl

Tarkib:</sup>

• 
  ^{Suv ekotizimlarining xususiyatlari}
  
• 
  ^Suv
  
• 
  ^{Tuzli va zichlik}
  
• 
  ^{Suvdagi yorug'lik}
  
• 
  ^Oqimlar
  
• 
  ^{Suv ekotizimlarining turlari}
  
• 
  ^{- Tuzli suv ekotizimlari}
  
• 
  ^{- sho'r suv ekotizimlari}
  
• 
  ^{- chuchuk suv ekotizimlari}
  
• 
  ^{Suv ekotizimlarining xilma-xilligi}
  
• 
  ^{Hayvonot dunyosi}
  
• 
  ^Flora
  
• 
  ^{Boshqa shohliklar}
  
• 
  ^Adabiyotlar
  

<sup>Suv ekotizimlari tirik mavjudotlar (biosenoz) va fizik-kimyoviy muhit o'rtasidagi ta'sir asosan suvda sodir bo'ladigan narsadir. Shuning uchun suv vosita sifatida ushbu ekotizimlarning asosiy xususiyatlarini belgilaydi, ularni quruqlikdan farq qiladi.
Boshqa narsalar qatori, suv havodan ancha zichroq bo'lib, organizmlar suzadigan va kosmosning barcha tekisliklarida harakatlanadigan jismoniy muhitni yaratadi. Xuddi shunday, suv ham haroratning katta o'zgarishini ko'rsatmasdan issiqlikni yutadi va shu singari so'rilgan issiqlikni sekin chiqarib yuboradi.
Suv ekotizimlarining umumiy turlarini belgilaydigan suvning yana bir xususiyati uning tarkibidagi tuzdir. Shuning uchun sho'r suv, chuchuk suv yoki ikkalasining aralashmasi (sho'r suv) ning suv ekotizimlari mavjud.
Eng keng suv muhiti - bu er yuzining 70,9% ini qamrab oladigan, ekotizimlarning xilma-xilligini ta'minlaydigan okeanlar. Ular orasida qirg'oq ekotizimlari, marjon riflari, suv osti o'tloqlari, suv o'tlari o'rmonlari va gidrotermal teshiklar mavjud.
Chuchuk suv ekotizimlari bu daryolar, ko'llar, er osti suvlari va ichki botqoqliklarning xilma-xilligi. Sho'r suv ekotizimlari botqoqlar, mangrovlar, daryolar va deltalar kabi dengiz va chuchuk suv ekotizimlari orasidagi ekotonda joylashgan.
Ushbu ekotizimlarda baliqlar, qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar, sudralib yuruvchilar, suvda yashovchi sutemizuvchilar, amfibiyalar va ular bilan bog'liq bo'lgan quruqlik faunasi, masalan, suv qushlari, hasharotlar va sutemizuvchilar katta biologik xilma-xillikka ega. O'simliklar sohasida suv o'tlari, shuningdek, suzuvchi va suv osti suvi angiospermlari juda ko'p.
Suv ekotizimlarining xususiyatlari
Suv
Suv - bu kislorod va vodoroddan tashkil topgan, umumbashariy hal qiluvchi va hayot uchun asos sifatida tan olingan suyuqlikdir. Uning harorat va bosim o'zgarishi oralig'i biologik ehtiyojlarga moslashadi.
1 atmosfera bosimida suv 0 dan 100 ºS gacha suyuq bo'lib qoladi, ammo yuqori bosimlarda, masalan, dengizning chuqur qismida uning qaynash nuqtasi yuqori bo'ladi. Bundan tashqari, suv haroratning keskin o'zgarishiga ta'sir etmaydi va juda yaxshi issiqlik o'tkazuvchisi hisoblanadi.
Tuzli va zichlik
Suv ekotizimlarining ishlashidagi ikkita muhim xususiyat suvning sho'rligi va zichligi. Barcha suv ekotizimlaridagi suv tarkibiga mineral tuzlar, organik kislotalar, organik moddalar va boshqa bir qator komponentlar kiradi.
Ushbu moddalar yomg'ir bilan yuvilib, erdan yuvilib, daryolar bo'yida va nihoyat ko'llar va okeanlarda tugaydi. Uning ma'lum bir hududdagi kontsentratsiyasiga qarab, o'z navbatida rivojlanayotgan bioxilma-xillikni shartli qilgan fizik-kimyoviy sharoitlar yaratiladi.
Daryolar va ko'llarning aksariyati chuchuk suv ekotizimidir, chunki ularning tarkibida mineral tuz miqdori 5 g / L dan kam. Dengizlar va okeanlar tarkibidagi tuz miqdori 30 dan 50 g / l gacha (litr uchun gramm), sho'r suvlar esa sho'rlanish darajasi 5 g / l dan 30 g / l gacha o'zgarib turadi.
Suvning zichligi haroratga qarab o'zgaradi va sovuqroq zichroq, lekin faqat bir nuqtagacha. Shunday qilib, muzlash nuqtasi oshib ketgach, u suyuq suvga qaraganda kamroq zichlikka ega bo'ladi va suzadi.
Suyuq holatida harorat bilan aniqlangan suvning differentsial zichligi ekotizimlarda suv qatlamlarini o'rnatadi. Shunday qilib, okeanlarda sovuq suvlar dengiz tubida va yuqoridagi iliq suvlarda joylashgan.
Suvdagi yorug'lik
Suv ekotizimlarining yana bir muhim elementi bu quyosh nurlarining tarqalishi, chunki u faqat ma'lum bir chuqurlikka etib borishga qodir. Bu dengizlarda, okeanlarda, shuningdek chuqur ko'llar va daryolarda juda dolzarbdir, chunki u fotik zonani (yorug'lik bilan) va boshqa afotik (qorong'u) ni o'rnatadi.
Bu fotosintez qiluvchi organizmlarning ma'lum bir chuqurlikda asosiy ishlab chiqarish funktsiyasini bajarish qobiliyatiga ta'sir qiladi. Ushbu chuqurlik odatda 200 m atrofida, lekin u erimagan qattiq moddalar tufayli suvning loyqalanishiga qarab kamroq bo'lishi mumkin.
Oqimlar
Suv ekotizimlarining dinamikasiga ham ta'sir ko'rsatadigan qo'shimcha xususiyat suv oqimidir (u shamollar harakati, tortishish kuchi va haroratning farqiga ta'sir qiladi). Shuning uchun suv oqimlari hosil bo'lib, ular o'z navbatida ozuqa moddalari va organizmlarning tarqalishiga hamda ifloslantiruvchi moddalarga ta'sir qiladi.
Daryolar uchun relyef hal qiluvchi ahamiyatga ega, chunki suv balandliklardan okean qozonlariga oqib keladi. Ko'llar, dengizlar va okeanlarda bo'lganida, harorat va sho'rlanish farqi tufayli shamollar va zichlik gradiyentlari aniqlanadi.
Suv ekotizimlarining turlari
- Tuzli suv ekotizimlari
Ularning barchasi dunyo dengizlari va okeanlarida, shuningdek O'lik dengiz deb ataladigan sho'r ko'llarda mavjud bo'lgan ekotizimlardir.
Plyaj ekotizimlari: Sohil qirg'og'i - bu paydo bo'lgan quruqlik va dengiz o'rtasidagi ekologik chegara va har xil muhitga moslashgan organizmlar bilan xilma-xillikka boy ekotizimlarning rivojlanishi uchun o'ziga xos xususiyatlarni taqdim etadi. O'z navbatida, plyaj ekotizimlari rivojlanish joyiga qarab biologik tarkibida farq qiladi.
Marjon riflari: Ular dengiz qirg'og'iga nisbatan ancha yaqin bo'lib, kontinental shelfda eng samarali dengiz ekotizimlaridan biri hisoblanadi. Ular tropik va subtropik suvlarda, o'rtacha harorat 20 ºC dan oshmaydigan va 200 m dan katta bo'lmagan chuqurliklarda uchraydi.
Suv osti o'tloqlari: Ular quyosh nuri kirib boradigan materik shelfining sayoz suvlarida rivojlanadi. Ular angiosperm o'tlarining suv osti o'tloqlari, masalan Posidoniya, Talassiya va dengiz faunasi uchun oziq-ovqat sifatida xizmat qiluvchi boshqa nasllar.
Kelp o'rmonlari: Ular okeanik fotik zonada, uzunligi 20 m gacha bo'lgan jigarrang suv o'tlari (Laminariales tartibi) ishtirokida 20 temperaturesC dan past bo'lgan suvlarda rivojlanadi. Ushbu "o'rmonlar" turli xil baliq turlari va boshqa dengiz organizmlarining yashash joyidir.
Sargasso dengizida bo'lgani kabi, suzuvchi suv o'tlarining keng maydonlari mavjud, bu erda boshqalar qatorida Sargassum.
Gidrotermal buloqlar: Ular geotermik faollik mavjud bo'lgan okean tizmalaridagi va issiq joylardagi tubsiz zonalarda hosil bo'ladi. Ular vodorod sulfidiga boy, 25 dan 300 ºS gacha bo'lgan haroratda 1000 m dan ortiq chuqurlikdagi gazlarni chiqaradigan suv osti fumarollaridan iborat.
Afotik zonada (yorug'liksiz) bo'lib, uning trofik tarmog'i xemosintetik arxeyga asoslangan. Ushbu arxeylar (bakteriyalarga o'xshash guruh) energiya ishlab chiqarish uchun fumarollardagi oltingugurtni qayta ishlaydi.
- sho'r suv ekotizimlari
Ular dengiz yoki okeanning ularga quyiladigan daryolar bilan o'zaro ta'siri natijasida hosil bo'lgan ekotizimlardir. Ularda dengiz qushlarining xilma-xilligi, ayniqsa, ularni oziq-ovqat, ko'payish va boshpana uchun ishlatadigan dolzarbdir.
Botqoqlar: Ular dengiz suvlari mahsuloti yomg'ir suvi yoki daryoning toshib ketishi bilan aralashadigan tekisliklardir. Shu sababli suv ostida, quruqlikda va amfibiyada organizmlar yashaydigan suv bosgan joylar hosil bo'ladi.
Ular Ispaniyadagi Guadalquivir botqoqlarida uchraydigan daraxtlarsiz va o'tlar va butalar, shuningdek suv o'tlari ustun bo'lgan joylardir.
Mangrovlar va ular bilan bog'liq dengiz o'tlari to'shaklari: Ular quruqlik va dengiz o'rtasida murakkab vorislikni tashkil etuvchi tropik va subtropik ekotizimlardir. U halofit turlari (sho'rlanishga chidamli) tomonidan hosil qilingan past va o'rta o'rmonlardan iborat.
Butunjahon yovvoyi tabiatni muhofaza qilish jamg'armasi sayyoramizdagi 60 dan ortiq o'simlik turlari va ko'plab hayvon turlari mavjud bo'lgan 49 ta mangrov mintaqasini taniydi. Eng xarakterli mangrov avlodlari orasida Rizofora, Avitsenniya, Sonneratiya,Lagunkulariya, Konokarp Y Lumnitzera.
Mangrovlar odatda angiosperm o'tlarining suv osti o'tloqlari bilan, masalan, turlar bilan bog'liq Talassiya testudinum. Sayyoradagi eng katta mangrov shakllanishi bu Bengal ko'rfazidagi (Hindiston-Bangladesh) Sundarbans mangrovidir.
Estaryalar: Ular to'lqinlar ta'sirida katta daryolarning keng og'zida hosil bo'ladi. Bunday sharoitda sho'rlik gradiyenti hosil bo'lib, ular toza suvda ham, sho'r suv turlarida ham yashaydigan, ularning atrof-muhitiga sharoit yaratib beradi.
Estariyalar ko'pincha mangrov, sho'r botqoq va boshqa ekotizimlar bilan bog'liq. Ushbu ekotizimlarga Ispaniyadagi Guadalquivir daryosi va Argentina va Urugvay o'rtasidagi La Plata daryosi misol bo'la oladi.
Deltalar: Daryodan farqli o'laroq, bu katta daryolarning og'zidir, bu suv oqimlaridan unchalik ta'sir qilmaydi. Shuning uchun cho'kindi hosil bo'ladi va daryo kanallar yoki quvurlar tizimi orqali dengizga etib boradi.
Bunday sharoitda vegetatsiya iqlim zonasiga bog'liq bo'lgan murakkab ekotizim rivojlanadi. Ba'zi hollarda ular katta biologik xilma-xillikning ekotizimlari, masalan, Venesueladagi Orinoko daryosi deltasi.
- chuchuk suv ekotizimlari
Shuni hisobga olish kerakki, daryo yoki katta ko'l, ekotizimlar majmuasiga ega. Kanal bo'ylab daryolar va ko'llar, ayniqsa qirg'oqdan boshlab ularning chuqurlik o'lchovlarida.
Daryolar: Amazon yoki Kongo kabi eng yiriklari ko'plab ekotizimlarning majmualari. Buning sababi shundaki, ularning muhitlari tug'ilishdan og'zigacha va hatto mavsumiy ma'noda har bir kurs davomida o'zgarib turadi.
Ushbu buyuk tropik daryolarga nisbatan ekotizim toshqinlar bilan to'lib toshgan o'rmonlarning kengayishini o'z ichiga oladi. Ushbu daryolarda suv o'simliklarining xilma-xilligi va baliq va boshqa organizmlarning boy faunasi mavjud.
Ko'llar: Ular o'zlarining o'simlik va hayvonot dunyosi rivojlanadigan yopiq suv tizimlari (lentik). Izolyatsiya tufayli ular endemik turlarni taqdim etishga juda moyil, ya'ni bu joylarga xosdir.
Er osti suvlari: Ular ohaktoshli g'or tizimlarida va boshqa muhitlarda er osti suv ekotizimlarining xilma-xilligini tashkil qiladi. Ularda funktsional ko'zlari bo'lmagan organizmlar bilan o'ziga xos fauna rivojlanadi.
Bunga Meksikadagi senotlarni misol qilib keltirish mumkin, ular karst releflarida (ohaktoshli material yoki gips) ko'p yoki ozroq dumaloq depressiyalardir.
Boshqa ichki botqoq erlar: Boshqa ko'plab chuchuk suvli suv ekotizimlari mavjud, masalan, botqoqlar va toshqinlar. Turli xil atrof-muhit xususiyatlari va shuning uchun o'simlik va hayvonot dunyosi mavjud.
Suv ekotizimlarining xilma-xilligi
Suv ekotizimlari juda biologik xilma-xil bo'lib, deyarli barcha yirik zoologik guruhlarning ko'p sonli turlarida yashaydi. Ba'zi hollarda doimiy, boshqalarda amfibiyalar va hasharotlar, asosan qisman.
Yosunlar o'simlik dunyosida ustunlik qilsa-da, suvda angiospermlarning turlari ham mavjud. Xuddi shunday, boshqa biologik qirolliklardan bakteriyalar, arxeylar, zamburug'lar va protistlar kabi turlarning xilma-xilligi mavjud.
Hayvonot dunyosi
Ushbu ekotizimlarda baliqlar taniqli 28000 dan ortiq turlarni egallaydi, ammo qisqichbaqasimonlar, mollyuskalar, bivalves, gubkalar, anemonlar va mercanlar ham yashaydi. Baliq, delfin, qotil kit, narval va manate kabi suv muhitiga moslashgan sut emizuvchilarning 130 ga yaqin turi mavjud.
Xuddi shunday, begemot, otter va kapibara kabi amfibiya sutemizuvchilari yoki oq ayiq kabi suv bilan chambarchas bog'liq. Sudralib yuruvchilar orasida alligatorlar va timsohlar kabi ba'zi bir katta o'lchamlar mavjud, ikkinchisi hatto sho'r suv ekotizimlarida ham.
Xuddi shu tarzda, suv burgasi va suv qo'ng'izi kabi suv hasharotlari mavjud. Shunga o'xshab, suv havosini faqat lichinka davrida ishlatadigan boshqalar, masalan, chivinlar.
Flora
Suv ekotizimlariga angiosperm o'simliklari va pteridofitlardan (ferns) turli xil suv o'tlari guruhlariga qadar keng flora kiradi. Birinchisining eng xilma-xilligi chuchuk suvlar va sho'r ekotizimlarda uchraydi, ammo dengiz turlari ham mavjud. Angiosperm turlari suv ostida, paydo bo'lgan va suzuvchi hayot shakllariga ega. Shu bilan birga, suv ekotizimidagi dominant o'simliklar suv o'tlari bo'lib, ular 40000 ga yaqin turni o'z ichiga oladi, shu jumladan yashil, jigarrang (protistlar) va qizil suv o'tlari.
Ekosistema (yun. uy, yashash joyi va sistema), ekologik sistema — birgalikda yashaydigan organizmlar va ular yashaydigan sharoit majmui. Ekosistemada uning tarkibiy qismlari oʻzaro qonuniy bogʻlangan. "E." terminini ingliz botanigi A. Tensli taklif etgan (1935). A. Tensli taʼbiricha, ekologiya nuqtai nazaridan E. yer yuzidagi tabiiy birlik boʻlib, unga barcha organizmlar bilan bir qatorda fizik omillar majmui, yaʼni biomuhit (keng maʼnoda yashash muhiti) omillari majmui ham kiradi. Olim E.da ular tarkibiga kiruvchi organizmlar hamda organizmlar bilan anorganik muhit oʻrtasida har xil tarzda moddalar almashinuvi boʻlib turishini koʻrsatgan.
"E." tushunchasini har xil murakkablikdagi va oʻlchamdagi obʼyektlarga nisbatan qoʻllash mumkin. Mas, hovuz, koʻl E.si bilan birga sohil boʻyi oʻsimliklari yoki suv tubi E.sini koʻrsatish mumkin. Oʻrmon ham E., uning chegarasida har xil tipdagi tuproqlar, chiriyotgan toʻnkalar, toʻshalma va boshqalar E.ni ajratish mumkin. Koʻpincha "E." tushunchasiga tirik organizmlar bilan ular yashaydigan muhitning notirik komponentlari tarzida qaraladi. E.ning tirik va notirik komponentlari oʻrtasida produtsentlar, konsumentlar va redutsentlar ishtirokida moddalarning biotik aylanishi sodir boʻlib turadi. E. terminini sunʼiy E. (qishloq xoʻjaligi dalalari, bogʻlar, xiyobonlar, oqova suvlarni biologik tozalaydigan inshootlar va boshqalar) ga nisbatan ham qoʻllash mumkin. E. oʻziga xos xususiyatlarni uzoq vaqt davomida saqlab turadigan oʻta turgʻun yoki qisqa muddatli (mas, efemer suv havzalari, koʻlmak suvlar) boʻlishi mumkin. Murakkablik darajasidan qatʼi nazar E. turlar tarkibi, unga kiradigan organizmlar soni, biomassasi, ayrim trofik guruhlar nisbati, organik moddalarning hosil boʻlishi va parchalanish jarayonlarining tezligi bilan tavsiflanadi. E. chegarasi va ularda kechadigan moddalar aylanishi jarayonlari turli darajada roʻy beradi. E. atrof muhitdan faqat energiya emas, balki koʻp yoki oz miqdorda moddalar kelib turgandagina mavjud boʻladi. Barcha E. birgalikda yer biosferasini tashkil etadi.
20-asr oʻrtalariga kelib ekologik muammolarning keskinlashuvi natijasida E.ning funksional xususiyatlarini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar keng miqyosda olib borila boshlandi. E. strukturasi, mahsuddorligi va turgʻunligini tushunib olish uchun ulardagi trofik bogʻlanishni oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Trofik bogʻlanishlar orqali E.da moddalarning biologik transformatsiyasi amalga oshadi. Zamonaviy metodlar, xususan, E.ni matematik modellashtirish orqali bu jarayonlar intensivligi va samaradorligini miqdoriy jihatdan aniqlash tabiiy resurslardan samarali foydalanish va odam yashaydigan muhitni saqlab qolish masalalarini hal etishda muhim ahamiyatga ega. Koʻp hollarda biogeotsenoz termini ham E. termini sinonimi sifatida ishlatiladi.[1]
Manbalar[</sup>

1. 
   ^{Ergashev A., Umumiy ekologiya, T., 2003; Toʻxtayev A., Ekologiya, T., 2000; Ekologicheskiye sistemi, per.s. ang ., M., 1981.}
   

^{10-mavzu: Global iqlim o‘zgarishi natijasida kelib chiqadigan muammolar
Reja}

1. 
   ^{Global iqlim o‘zgarishi qanday falokatli oqibatlarga olib kelishi tasvirlab berildi}
   
2. 
   ^{Global isish va uning oqibatlari}
   

<sup>Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha BMT hukumatlararo ekspertlar guruhi (IPCC) parnik gazlarni chiqarib tashlash hozirgi darajada saqlanib qolsa, sayyorani qanday oqibatlar kutayotgani tasvirlab berilgan hisobotni e'lon qildi.
Hisobotni tuzishda iqlim o‘zgarishi bo‘yicha 6 mingdan ortiq ilmiy ishlarni tahlil qilgan 40ta mamlakatdan bo‘lgan olimlar ishtirok etishdi. Unda bildirilishicha, o‘rmon yong‘inlari, qurg‘oqchilik, hosilsizlik va marjon qoyalarning yo‘q bo‘lib ketishi kabi tabiiy ofatlar Yerga 2040 yilga kelib jiddiy tahdid uyg‘otadi, ya'ni hozirgi avlod hayoti davrida.
Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatmoqdaki, parnik gazlar chiqarib tashlanishining hozirgi darajasi saqlanib qoladigan bo‘lsa, 2040 yilga kelib atmosfera o‘rtacha harorati 1,5 darajaga ko‘tariladi hamda bu ilgari taxmin qilinganidan ancha oldin yuz beradi. Shu bilan birga, «haroratning bir yarim daraja o‘sishini cheklash barcha ijtimoiy sohalarda tez, uzoq muddatli va misli ko‘rilmagan o‘zgarishlarni talab qiladi», - deyiladi hisobotda.
Hisobot mualliflarining baholashicha, global miqyosda iqlim o‘zgarishi oqibatida yuzaga keladigan zarar 54 trillion dollarni tashkil etadi.
Eslatib o‘tamiz, avvalroq falokatli qurg‘oqchilik yaqinlashib kelayotgani taxmin qilingandi.
Global isish va uning oqibatlari
Global isish bu issiqxona gazlari, birinchi navbatda karbonat angidrid va metan chiqindilarining atmosferada to'planib, quyosh issiqligini ushlab turganda erning haroratiga ta'sir ko'rsatadigan uzoq muddatli, kümülatif ta'siri. Ushbu mavzu allaqachon qizg'in munozaraga sabab bo'lgan. Ba'zi odamlar bu haqiqatan ham sodir bo'layaptimi, deb savol berishadi va agar shunday bo'lsa, insonning barcha harakatlari, tabiiy hodisalarmi yoki ikkalasi hammi?
Biz global isish haqida gapirganda, bu yozda havo harorati o'tgan yildagiga nisbatan biroz yuqoriroq degani emas. Biz iqlim o'zgarishi, atrof-muhitimiz va atmosferamizda faqat bir fasl emas, balki uzoq vaqt, o'nlab yillar davomida ro'y beradigan o'zgarishlar haqida gapiramiz. Iqlim o'zgarishi sayyoramiz gidrologiyasi va biologiyasiga ta'sir qiladi - hamma narsa, shu jumladan shamol, yomg'ir va harorat bir-biri bilan bog'liq. Olimlarning ta'kidlashicha, Yerning iqlimi uzoq o'zgaruvchanlikka ega: muzlik davridagi eng past haroratdan juda yuqorigacha. Ushbu o'zgarishlar ba'zan bir necha o'n yilliklar davomida ro'y berdi va ba'zida minglab yillar davom etdi. Hozirgi iqlim o'zgarishidan biz nimani kutishimiz mumkin?
Bizning iqlim sharoitimizni o'rganayotgan olimlar atrofimizdagi o'zgarishlarni kuzatib, o'lchab turishadi. Masalan, tog 'muzliklari 150 yil oldingisidan ancha kichrayib ketdi va so'nggi 100 yil ichida o'rtacha dunyo harorati taxminan 0,8 darajaga ko'tarildi. Kompyuterni modellashtirish olimlarga hamma narsa bir xil sur'atda sodir bo'lganda nima sodir bo'lishini taxmin qilish imkonini beradi. 21-asrning oxiriga kelib o'rtacha harorat 1,1-6,4 darajaga ko'tarilishi mumkin.
Quyidagi maqolada biz iqlim o'zgarishining 10 ta eng yomon ta'sirini ko'rib chiqamiz.
1.Dengiz sathining ko'tarilishi
Er haroratining ko'tarilishi Arktikaning Mayamidagi kabi iliq bo'lishini anglatmaydi, ammo bu dengiz sathining sezilarli darajada ko'tarilishini anglatadi. Haroratning ko'tarilishi suv sathining ko'tarilishi bilan qanday bog'liq? Yuqori haroratlar muzliklar, dengiz muzlari va qutbiy muzlar eriy boshlaganligi, dengiz va okeanlardagi suv miqdorini ko'paytiradi.
Masalan, olimlar Grenlandiya muzliklaridan kelib chiqqan erigan suvlarning AQShga qanday ta'sir qilishini aniqlashga muvaffaq bo'lishdi: Kolorado daryosida suv miqdori bir necha bor oshdi. Olimlarning fikriga ko'ra, Grenlandiya va Antarktidadagi muz toklari erishi bilan 2100 yilga kelib dengiz sathi 21 metrga ko'tarilishi mumkin. Bu, o'z navbatida, Indoneziyaning ko'plab tropik orollari va past joylashgan joylarni suv bosishini anglatadi.
2. Muzliklar sonini kamaytirish
Dunyo bo'ylab muzliklar soni kamayib borayotganini ko'rish uchun sizning ixtiyoringizda maxsus jihozlar bo'lishi shart emas.
Bir paytlar doimiy muzli bo'lgan tundra hozirgi paytda o'simlik hayotiga to'la.
Taxminan 500 million kishini ichimlik suvi bilan ta'minlaydigan Ganges daryosini suv bilan ta'minlaydigan Himoloy muzliklarining hajmi yiliga 37 metrga kamaymoqda.
2003 yilda Evropani qamrab olgan va 35000 odamning hayotiga zomin bo'lgan halokatli issiqlik to'lqini, 1900-yillarning boshlarida olimlar tomonidan kuzatila boshlangan juda yuqori haroratning rivojlanishiga turtki bo'lishi mumkin.
Bunday issiqlik to'lqinlari tez-tez 2-4 marta paydo bo'la boshladi va ularning soni so'nggi 100 yil ichida sezilarli darajada oshdi.
Prognozlarga ko'ra, keyingi 40 yil ichida ular 100 baravar ko'payadi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, uzoq muddatli issiqlik kelajakda o'rmon yong'inlari ko'payishi, kasallik tarqalishi va sayyoramizdagi o'rtacha haroratning ko'tarilishi mumkin.
3. Bo'ron va toshqinlar
Mutaxassislar global isishning yomg'irga ta'sirini bashorat qilish uchun iqlim modellaridan foydalanadilar. Ammo, modellashtirishsiz ham, kuchli bo'ronlar tez-tez uchrab turishini ko'rish mumkin: atigi 30 yil ichida eng kuchli (4 va 5 darajalar) soni deyarli ikki baravar ko'paydi.
Iliq suv bo'ronlarga kuch bag'ishlaydi va olimlar okeanlar va atmosferadagi harorat ko'tarilishini bo'ronlar soni bilan bog'liq. So'nggi bir necha yil ichida ko'plab Evropa mamlakatlari va Qo'shma Shtatlar kuchli bo'ronlar va toshqinlarning oqibatlari bilan bog'liq milliardlab dollar yo'qotishlarga duch kelishdi.
1905 yildan 2005 yilgacha bo'lgan davrda kuchli bo'ronlar soni doimiy ravishda o'sib bordi: 1905-1930 yillarda - yiliga 3,5 dovul, 1931-1994 yillarda - har yili 5,1 dovul, 1995-2005 yillarda - 8,4 dovul. 2005 yilda rekord miqdordagi bo'ronlar bo'lgan va 2007 yilda Buyuk Britaniya 60 yil ichida eng kuchli toshqinni boshdan kechirgan.
Dunyoning ayrim qismlarida bo'ron va dengiz sathi ko'tarilayotgani tufayli boshqa mintaqalar qurg'oqchilikka qarshi kurashmoqda. Global isish yomonlashgani sayin, ekspertlarning hisob-kitoblariga ko'ra qurg'oqchilikdan aziyat chekadigan hududlar soni kamida 66 foizga ko'payishi mumkin. Qurg'oqchilik suv zaxiralarining tez pasayishiga va qishloq xo'jaligi mahsulotlari sifatining pasayishiga olib keladi. Bu global oziq-ovqat ishlab chiqarishni xavf ostiga qo'yadi va ba'zi aholi och qolishi xavfi ostida.
Bugungi kunda Hindiston, Pokiston va Sahroi Sahroi Afrika xuddi shunday tajribaga ega va ekspertlar kelgusi o'n yilliklarda yog'ingarchilik miqdori yanada kamayishini taxmin qilishmoqda. Shunday qilib, hisob-kitoblarga ko'ra, juda g'amgin rasm paydo bo'ladi. Iqlim o'zgarishi bo'yicha hukumatlararo guruh 2020 yilga kelib 75-200 million afrikaliklar suv tanqisligi va qit'a qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarish 50 foizga kamayishini taxmin qilmoqda.
Qaerda yashashingizga qarab, siz ba'zi kasalliklarni yuqtirish xavfi ostida bo'lishingiz mumkin. Ammo, oxirgi marta qachon siz isitma bo'ladi deb o'ylagan edingiz?
Haroratning ko'tarilishi suv toshqini va qurg'oqchilik sonining ko'payishi bilan butun dunyo uchun tahdiddir, chunki ular chivinlar, Shomil va sichqonlar va turli kasalliklarni yuqtirgan boshqa jonzotlarni ko'payishi uchun qulay sharoit yaratmoqda. Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkilotining ta'kidlashicha, hozirgi paytda yangi kasalliklarning tarqalishi kuchaymoqda va ilgari bunday kasalliklar haqida eshitmagan mamlakatlarda. Va eng qiziq, tropik kasalliklar sovuq iqlimi bo'lgan mamlakatlarga ko'chib o'tdi.
Har yili iqlim o'zgarishi bilan bog'liq kasalliklardan 150000 dan ortiq odam vafot etsa-da, yurak xastaligidan bezgakka qadar bo'lgan ko'plab boshqa kasalliklar ham ko'paymoqda. Allergiya va astma tashxisini qo'yish holatlari ham o'sib bormoqda. Pichan isitmasi global isish bilan qanday bog'liq? Global isish tutunning ko'payishiga yordam beradi, bu astma kasalligiga chalinganlar safini to'ldiradi va begona o'tlar allergiya bilan og'rigan odamlarga zararli bo'lgan ko'p miqdorda o'sishni boshlaydi.
Iqtisodiy oqibatlar
Harorat o'zgarishi bilan iqlim o'zgarishi xarajatlari oshadi. Qattiq bo'ronlar va toshqinlar qishloq xo'jaligidagi yo'qotishlar bilan birgalikda milliardlab dollar yo'qotishlarga olib keladi. Ekstremal ob-havo sharoiti o'ta moliyaviy muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan, 2005 yildagi kuchli bo'rondan keyin Luiziana shtati bo'rondan bir oy keyin 15 foizga tushdi va moddiy zarar 135 milliard dollarga baholandi.
Iqtisodiy lahzalar hayotimizning deyarli barcha sohalarida kuzatiladi. Iste'molchilar oziq-ovqat va energiya narxlarining oshishi bilan bir qatorda tibbiy xizmatlar va ko'chmas mulk narxlarining oshishi bilan duch kelmoqdalar. Ko'plab hukumatlar energiya, oziq-ovqat va suvga talabning keskin oshib borishi, chegaralardagi keskinlik va boshqa holatlar tufayli sayyohlar sonining va sanoat daromadlarining kamayishidan aziyat chekmoqda va muammoni e'tiborsiz qoldirish uning ketishiga yo'l qo'ymaydi. Yaqinda Global Rivojlanish Instituti va Tufts Universiteti atrof-muhit instituti tomonidan o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatadiki, global inqirozlarga qarshi harakatsizlik 2100 yilga kelib 20 trillion dollargacha zarar etkazadi.</sup>