Reja: Asab tizimining tuzilishi va fiziologiyasi

ELEKTR SINAPSLAR
Yuqori rivorlangan hayvonlarning markaziy nerv tizimida asosan kimyoviy sinnapslar uchraydi. Ammo oz miqdorda, masalan, sut emizuvchilarda ko‘zni harakatlantiruvchi nerv yadrosini tashkil qiluvchi neyronlarda, elektr sinapslar ham bor (16-rasm). Elektr sinapsni kimyoviy sinapsdan ajratib tiruvchi asosiy farq – elektr sinaps yirig‘ining juda toorligi – 2-4 nm. Ana shu tor joydan presinaptik membrana bilan postsinaptik membranani bog‘lab turuvchi oqsil ko‘prikchalar – konneksonlar o‘tgan. Ular o‘rtasida ionlar va mayda molekulyar moddalarni o‘tkazishi mumkin bo`lgan, eni 1-2 nm li kanallar hosil bo`lgan. Bu yerda membrananing elektr tokiga qarshiligi past. Shuning uchun aksonning presinaptik oxiriga yetib kelgan potensial osonlik bilan postsinaptik membranadan hujayra ichiga o‘tib, tashqariga qaytib chiqadi va membranani depolyarizatsiyaga uchratadi. Depolyarizatsiyalanish eng yuqori darajaga yetganda, postsinaptik neyronda harakat potensiali vujudga keladi.
Elektr sinapslar kimyoviy sinapslarga qaraganda ba‘zi bir faoliy afzalliklarga ega. Jumladan, elektr sinapslar juda tez va bexato ishlaydi. Sinapsda to‘xtalib qolish ularda 0,1 ms dan oshmaydi, bu holat elektr sinapslarning yuqori labbilligini ta‘minlaydi. Elektr sinapslar uzoq vaqtgacha charchamaydi.
Elektr sinapslarning kamchiliklari ham bor. Masalan, ular MNT faoliyati uchun muhim bo`lgan bir taraflarna o‘tkazishni yetarli darajada ta‘minlay olmaydi; elektr sinapslar ichida tormozlovchilari deyarli yo‘q; elektr sinapslardan o‘tkazish icchki muhit omillari (gormonlar, harorat) yordamida boshqarilmaydi.
Elektr sinapslar yurakning muskul tolalari o‘rtasida, ichki a‘zolarning silliq muskullarida, jigar va bezlarda ko‘p uchraydi. Ular orqali faqat elektr impulsi emas, balki oz miqdorda ma‘lum moddalar bir hujayradaan ikkinchi hujayraga o‘tishi mumkin. Shu tarzda moddalar almashinuvi hujayralar faoliyatiga ta‘sir qiladi.
ARALASH SINAPSLAR
Ba‘zi bir neyronlararo sinapslarda o‘tkazish ham elektr, ham mediator yordamida sodir bo`lishi mumkin. Buning sababi shundaki, aralash sinapsning bir qismi elektr sinaps strukturasiga ega, ikkinchi qismi esa kimyoviy sinaps shaklida tuzilgan. Aralash sinapslar aksari funksiyalari turlicha bo`lgan neyronlarni bog‘lab turadi. Ularni afferent va efferent neyronlar oralig‘ida uchratish mumkin. Sof kimyoviy yoki sof elektr sinapslar bir tipga oid bo`lgan neyronlarni, masalan, motoneyronlarni bog‘laydi.
Aralash sinapslar yeterli darajada o‘rganilmagan. Bir sinapsda qo‘zg‘alish o‘tkazilishining ikkita mexanizmi mavjudligini quyidagicha tushuntirish mumkin. Sinapsga keluvchi impulslar chastotasi uncha yuqori bo`lmasa (100-150 imp/s), aralash sinapsning ikkala yarmi faollik ko‘rsatadi. Bu impulslar chastotasi keskin oshib ketganda, sinapsning kimyoviy qismi tormozlangan holatga o‘tadi va impulslar o‘tkazishda qatnasha olmaydi. Labilligi yuqori bo`lgan elektr qismi shu sharoitda impulslar o‘tkazilishini ta‘minlab turadi.

5.