|
Sistematiknomi
Tarixiynomi
'N"
i
H
O'
'N
i
H
W //
'O'
W //
'S'
Azepan
Oksepan
Tiepan
Azepin
Qksepin
Tiepin
Geksa-
metilenimin
Geksa-
metilenoksid
Geksa-
metilensulfid
Azatrop-
iliden
Oksatsiklo-
geptatrien
Bittageteroatomlikondensirlanmagangeterotsiklikbirikmalar
|
To’yingan To’yinmagan
|
|
3 a’zolihalqa
|
T arkibivatuzilishi
|
Y7
N
H
|
V
|
V
|
V7
N
|
O
|
S
|
Sistematiknomi
|
Aziridin
|
Oksiran
|
Tiiran
|
Azirin
|
Oksiren
|
Tiiren
|
Tarixiynomi
|
Etilen-imin
|
Etilen-oksid
|
Etilen-sulfid
|
-
|
-
|
-
|
|
4 a’zolihalqa
|
T arkibivatuzilishi
|
|
NH
|
|
O
|
|
S
|
|
N
|
|
©
ro
|
|
©
pS
|
Sistematiknomi
|
Azetidin
|
Oksetan
|
Tietan
|
Azet
|
Okset
|
Tiet
|
Tarixiynomi
|
1,3-Propilen-
imin
|
Trimetilen-
oksid
|
Trimetilensulfid
|
Azatsiklo-
butadien
|
-
|
-
|
|
5 a’zolihalqa
|
T arkibivatuzilishi
|
Q
l
H
|
|
|
i >
N
i
H
|
r^\
О
V
|
<>
S
|
Sistematiknomi
|
Azolidin
|
Oksolan
|
Tiolan
|
Azol
|
Oksol
|
Tiol
|
Tarixiynomi
|
Pirroli-din
|
Tetragidro-
furan
|
Tetragidro-
tiofen
|
Pirrol
|
Furan
|
Tiofen
|
|
6 a’zolihalqa
|
T arkibivatuzilishi
|
|
0
i
H
|
|
|
|
|
[
|
0
|
|
|
|
|
Sistematiknomi
|
Azinan
|
Oksan
|
Tian
|
Azin
|
Oksiniy
|
Tiiniy
|
Tarixiynomi
|
Piperidin
|
Tetragidro-
piran
|
Tetragidro-
tiopiran
|
Piridin
|
Piriliy
|
Tio-piriliy
|
7 a’zolihalqa
T arkibivatuzilishi
Kondensirlanganhalqaligeterotsiklikbirikmalarninomlashdaasossifatida “katta” halqa olinadi. Geterotsiklhardoimkarbotsikldan, geterotsikllar orasidahalqaa’zolariko’pbo’lgani “katta” hisoblanadi. Halqao’lchamibir xilbo’lgandageteroatomtabiatigako’ra “kattalik” aniqlanadi (N > О > S). Asosiyhalqadagibog’larlotinharflaribilanko’rsatiladi: a-bog’ 1-2, b-bog’ 2-3 vah.k. Masalan, benzofuranizomerlaribenzo ГЬ1 furanvabenzor slfuran.
1-Benzofuran (kumaron, benzo[b1furan) 2-Benzofuran (2-oksa-2#-izoinden, benzo[c]furan)
T omonlaribir xilbo ’ lmagankondensirlangangeterotsiklikbirikmalarda “kichik” halqabog’lari oddiyholatdaraqamlanadi, “kondensatsiyaqismi”
imidazo[1,2-a]piridin
imidazo[1,5-a]piridin
atomlariasosiyhalqaraqamlanishigamosholdaberiladi. Masalan, imidazo[1,2- alpiridin, imidazori,5-a1piridin:
Halqasi 11 vaundan ortiqatomlardantashkiltopgangeterotsiklikbirikmalarda, ko’priklivaayrimkondensirlanganhalqalisistemalarda “a” nomenklaturaishlatiladi. Ungako’ranomningbirinchitarkibiyqismigeteroatomni,
1,5-diazabitsiklo[3,3,0]oktan
N-
'N'
1,4-diazabitsiklo[2,2,2]oktan
ikkinchiqismiuglevodorodnibildiradi. Masalan, 1,5-diazabitsiklo[3,3,01oktan va 1,4-diazabitsiklo[2,2,2]oktan:
Buturdagigeterotsiklikbirikmalarningtarixiynomlarigapentadekanolid, 18-kraun- 6larmisolbo’ladi.
Geterohalqali birikmalarda aromatiklik. Benzolvanaftalinningazaanaloglaribo’lganpiridin, pirazin, pirimidin, xinolin, izoxinolinvab.lar
Xyukkelqoidasigabo’ysinuvchiaromatikgeterotsiklikbirikmalardir.
Ulardaazotatommmgbo’lmmaganjuftelektronlaritsiklikdelokallangankon’yugirlang
anTC-elektronlarsistemasininghosilbo’Hshidaishtiroketmaydivabubirikmalarasosli
N ■ ■
piridin
HCl
0
Cl
H piridin gidroxloridi
xossagaegabo’ladi:
Piridin
(pyridinejmolekulasidaaromatikhalqahosimo’bsmdabarchaCatomlarivaNatomining
'У
1tadanp-elektronlariqatnashadi. Azotatommmgbo’bnmaganelektronjuftiesa sp - gibrid orbballarningbmdabo’Hb, aromatiksekstethosilbo’bshidaisbtiroketmaydi. Bundayazotatomipiridinazotatomideyiladi.
Besha’zolibittageteroatomligeterotsiklikbirikmalar: pirrol, furan,
tiofenvaselenofendaesa N, O, S, Se
atomlariningju^elektronlaridelokallangankon’yugirlanganaromatiksistemahosilbo’ lishidaqatnashadi. Masalan, pirro/molekulasidabarchaCatomlarivaazot sp - gibridlangan. Halqadagiharbiratomhalqatekisligidayotuvchi 3taa-bog’hosilqiladi. BundaCva N atomlarida 1tadangibridlanmaganp-orbitallaro’zaro paralleljoylashib, halqatekisligigaperpendikulyarholatniegallaydi. Catomlarininggibridlanmaganp- AOda (p-atom orbitali) 1tadan, azotningp-orbitalidaesa 2taelektron (bo’linmaganelektronjuft) bo’ladi. p-Orbitallarningo’zaro
qoplashishidanhalqadagibarchaatomlarniqamrab olgan, yagonadelokallangan 6
'y
elektronlibuluthosilbo’ladi. Gibridlanmaganp-orbitalidaelektronjuftgaega sp - gibridlanganazotatomipirro/azotatomideyiladi.
Demak,
geteroatomlarningjuftelektronlariaromatiksistemahosilbo’bshidaqatnashsa,
pirro/tipidagigeteroatom,
bujuftelektronaromatiksisitemahosilbo’lishidaqatnashmasapiridintzpidagigeteroato
mdeyiladi.
Juftelektronlarningprotonlanishinatijasidapirrol, tiofenvafuranlardaaromatiklikyo ’ qoladi.
Tarkibidagigeteroatomningjuftelektronlariaromatiksistemahosilbo’Hshidaqatn ashsa (donor) vanatijadaCatomlaridaelektronzichliklar ortsa, bundaygeterotsikl^- elektronlargaboygeterotsikllardeyiladi (Albert, 1958y). Ulargapirrol, furan, tiofentipidagigeterotsiklikbirikmalarkiradi (halqadagi 5taatomuchun 6taelektron).
GeteroatomaromatikhalqaCatomlaridagielektronzichliknikamaytiradigangeter
otsikl^-elektronlargatanqisgeterotsikldeyiXadi.
PiridintipidagiNatomigaegabo’lgangeterotsiklikbirikmalarshuturgakiradi (halqadagi 6taatomuchun 6taelektron).
Geterotsiklikbirikmalardageteroatomo’lchamivaelektromanfiyligiCatomidanfa rqqilishisababli^-elektronlarzichligihalqabo’ylabnotekistaqsimlanadi. Buularningreaksionqobiliyatlarigasezilarlidarajadata’sirko’rsatadi. Masalan,
karbotsiklikaromatikbirikmalaruchunelektrofilalmashinishreaksiyalari xosbo’lsa, geterotsiklikbirikmalarelektrofilvanukleofilalmashinishreaksiyalarigakirishadi. Karbotsiklikbirikmalarhalqasimustahkambo’lgamholda, geterotsiklikbirikmalarqatoridahalqa ochilishivaqaytayopilishireaksiyalarihamuchraydi.
Galogenatomlarihamhalqadageteroatomsifatidaqatnashishimumkin. Masalan, difenilenyodoniy xloridaromatikyodtutganbirikmadir. Uflavintutganfermentlar
(NO-sintazalarvaNADF-oksidazalar) uchunkuchliqaytaringibitor xossasigaega:
2.2 Besha’zolibirgeteroatomliaromatikgeterohalqalibirikmalar
Businfbirikmalariningelektrontuzilishi, olinishusullarivareaksionqobiliyatlaribir-birigao’xshashbo’ladi. Besha’zolibittageteroatomligeterotsiklikbirikmalar (pirrol, furan, tiofen, selenofen) л-elektronlargaboygeterotsiklikbirikmalardir:
Do'stlaringiz bilan baham: |
