|
Anbar otin. Turkiston ma’rifatparvarlarining yana bir yirik namoyandasi Dilshodning shogirdi Albar otindir (1870–1914). Uning axlokiy karashlari lirik-falsafiy she’rlarida va «Karolar falsafasi» (1898) risolasida yz aksini topgan.
Anbar otin xam inson axlokiy darajasini akl, ilm-ma’rifat bilan boglaydi va ijtimoiy tarakkiyotga akliy xamda axlokiy yuksaklik orkali erishish mumkin, degan akidaga amal kiladi. Uning asarlarida axloksizlik botkogiga botib borayotgan jamiyat tankid kilinadi, shariat va tarikat namoyandalarining aynib ketganligi, boylardan insof kytarilganligi xakidagi fikrlar mardona ilgari suriladi. «Mukimiyga», «Mingboshi kal Omil xajvi», «Olimjon xoji ta’rifi» kabi she’rlarida ana shu yo‘nalishni kyrish mumkin. Tankidiy-badiiy shakldagi bu yynalish «Karolar falsafasi» risolasida falsafiy-taxliliy shakl kasb etadi.
«Karolar falsafasi» asari asosan bir-birining ziddi bylmish ikki muammo – ijtimoiy adolat va ijtimoiy zulm tushunchalariga bagishlangan. Risola kyp yrinlarda falsafiy-majoziy talkinlardan iborat. Chunonchi, risola davomida, ayniksa uning birinchi faslida, kora va ok ranglar-ning majoziy xamda botiniy moxiyati o‘ziga xos tarzda ifodalanadi. Kora mexnati tufayli dunyoni yashnatayotgan insonlar kalbining okligi, ok tanayu ok bilak kimsalar kilayotgan ishlarning koraligi ta’kidlanadi va ular shu orkali axlokiy mazmun kasb etadi. Anbar otin shunday deb yozadi: «Ul karo xalk oftob syzanida mexnat kilib, yzlari xar kancha kuyganlari xolda, xosillarini xamtovoklariga tuxfa kilurlar. Misol andokdurki, kazon bovujud koradur, yzi ytda kuyib karo bylgoni xolda ovkat pishurib odamlarni tyydirur. Misol uldurki, karo charog yzi karo yog, kuyundiga giriftor bylgoni xolda, nuri ilan kulbani ravshan kilur».
3. Jadid matbuotida axlokiy tarbiya muammolari.
Jadid matbuoti ozodlikni, Vatanni jondan ortik sevuvchi, ilgor, tushungan, xar tomonlama kamol topgan erkin Turkiston fukarosini tarbiyalashni yz oldiga vazifa kilib kyydi. Afsuski, dastlabki fevral inkilobi bergan xurriyat uzokka chyzilmadi. Bolsheviklarning 1917 yilning 25 oktyabrida amalga oshirgan davlat to‘ntarishi tez orada uning yutuklarini yykka chikardi, Lenin boshchiligida ishlab chikilgan yangi mustamlakachilik rejasi asosida barcha tarakkiyparvar kuchlar katagon kilindi. Falsafiy fanlar, shu jumladan, axlokshunoslik xam tarakkiyotdan tyxtadi; ular mafkuraga byysundirilib, soxtalashtirildi; erkin fikr tag-tugi bilan kyporib tashlandi. Shu sababli jadidchilik yz oldiga kyygan vazifalarini tyla ado etolmadi. Lekin, shunga karamasdan, Turkistondagi bu ma’rifatchilik xarakati, kiska muddat faoliyat kyrsatgan bylsa xam, mazlum xalklarni ma’lum ma’noda uygota oldi.
Shu o‘rinda yana bir narsani ta’kidlab ytmok joiz. Jadidchilik xarakati nafakat ulkan ma’naviy-ma’rifiy-axlokiy meros koldirdi. Ayni paytda u biz va bizdan keyingi avlodlar uchun axlokiy namunalar sifatida xizmat kiladigan, idealga aylantirilishi lozim bo‘lgan shaxslarni voyaga yetkazdi. Biz yukorida tilga olib ytgan jadid mutafakkirlaridan tashkari yana shunday siymolar borki, ular yz xayotlarini milliy ozodlik xarakatini uyushtirishga bagishladilar. Ulardan biri sobik Shaxrisabz begi, keyinchalik chor armiyasi general-mayori Jo‘rabek Kalandarkori ygli bo‘lsa, ikkinchisi Xudoyorxonning ygli, Jyrabekning kuyovi Fansurullobekdir.
XX asr boshlarida amaliy axlok muammolari jadid matbuotida keng o‘rin oladi. «Tarakkiy», «Sadoi Turkiston», «Ulug Turkiston», «Turon», «Xurshid» singari gazetalarda e’lon kilingan xajviy va publitsistik asarlarda o‘sha davr boyonlarining kolokligi, chor ma’muriyatining tyrachiligi, paranjining yangi zamonga mos kelmayotgani, talabalarga 5 sym iona (exson) kilish o‘rniga, besh yuzlab so‘mni restoranlarda foxishalarga sochayotgan axloksiz sarmoyadorlar kattik tankid ostiga olinadi. Maxmudxo‘ja Bexbudiy, Munavvar kori Abdurashidxonov, Xamza, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jaev, Abdurauf Fitrat, Abdulla Kodiriy, Abdulxamid Chylpon kabi Uygonish davrining buyuk namoyandalari yz badiiy asarlarida axlok muammolarini dadil ko‘tarib chiksilar va yukoridagi nashrlarda yz publitsistikasi bilan xam faol ishtirok etdilar.
Fansurullobek esa yzbek jadidlarining birinchi gazetasi bylmish Munavvar kori Abdurashidxonovning «Xurshid» gazetasida yetakchi xodim edi. Shuningdek, boshka nashrlarda xam faol ishtirok etardi. U xam general Jyrabek kabi Furkatning extiromiga sazovor bo‘lgan ziyoli edi. Afsuski, mustamlakachilar ulardan kattik o‘ch oldilar: Furkat aldov yo‘li bilan xorijga chikarib yuborilib, kayta Vataniga kiritilmadi, general Jyrabek Korasuvdagi bog xovlisida sirli ravishda o‘ldirildi, Fansurullobek esa keyinrok, Stalin davrida GPU yerto‘lasida jon taslim kildi. Yoshlarimizning xar biri bunday fidoyi, vatanparvar, asl ziyoli siymolarni yaxshi bilishlari va unutmasliklari kerak. Zero, ular biz uchun xakikiy axlokiy namunalardir. Ayni paytda ular yodini, «elim deb, yurtim deb yonib yashagan» ulug insonlar xotirasini e’zozlashning yzi xam axlokiylik timsolidir.
ADABIYoTLAR:
Karimov I.A. «Uzbekiston XXI asr busagasida»
Karimov I.A. «Bunyodkorlik yulida»
«Madaniyatshunoslik». Ma’ruzalar matni, 2000 y.
Do'stlaringiz bilan baham: |
