Referat tayyorladi: Ikromov Alisher [23-21-guruh talabasi] Tekshirdi: Rahimov Sadriddin Reja

2. Jadid mutafakkirlarining talim tarbiyaga oid karashlari
Abay. Turkiston xalklarini axlokiy yuksaklik va ma’rifat vositasida milliy yzligini anglash darajasiga kytarishda kozok xalkining buyuk farzandi Abay (1845– 1908) axlokiy karashlarining axamiyati katta.
«Xulki ketgan», «fe’li buzilgan», «aldamchi», «suk», «ochko‘z» singari, sirtdan karaganda yz xalkiga nisbatan beshafkatlarcha, xatto xakorat darajasiga kytarilgan bu syz va iboralar aslini olganda, millatni jondan ortik sevgan buyuk shoir kalbining alamli yigisidir.
Shunisi kizikarliki, Abayning axlokiy karashlari ma’lum jiќatlari bilan garblik mashxur zamondoshi, buyuk olmon faylasufi, adibi Fridrix Nitsshening ba’zi karashlariga yakin. Ammo, ta’kidlash kerakki, Nitsshedagi yta keskinlik, yta bekarorlik Abayga yot. Shunga karamasdan, xayotbaxsh nigilizm, kadriyatlarni kayta baќolash, lozim bylsa, butun millatni kayta tarbiyalash kabi goyalar Abayga xam xos. Xususan, u xalkni yz fe’lini yzgartirishga, bu yo‘lda, zarurat tugilsa, an’anaviy xayot tarzidan, ota-bobolardan kolgan ygit-makollardan, xatto asrlar mobaynida mentalitetga singib ketgan chorvachilikdan ke-chishga da’vat etadi. Chunonchi, Abay o‘zining mashxur «Nasixatlar» deb atalgan axlokshunoslikka va amaliy axlokka doir kitobida shunday deb yozadi: «Kozoklarning bir-biriga dushman bo‘lishining, biriningtilagini ik-kinchisi tilamasligining, rost so‘zi kam, mansabparast, yalkov bo‘lishliklarining sababi nimada? Bunga dunyoda ytgan barcha donishmandlar shunday javob kiladi:xar kanday yalkov kishi – kyrkok va gayratsiz bo‘ladi; xar kanday maktanchok ko‘rkok kishi – aklsiz, nodon bo‘ladi; xar kanday aklsiz nodon kishi – orsiz bo‘ladi; xar kanday orsiz kishi – yalkov, kishi oldida tilamchi, ochkyz, suk bo‘ladi; bunday ќunarsiz kishilar xech kachon birovga dyst bylmaydi. Bu illatlarning xammasi tyrt oyokli molni kypaytirishdan boshka narsa xayoliga kelmaydigan kishilardan chikadi. Agar inson ekin-tikin, ilm-xunar, savdo ishlari bilan shugullansa, bunday yomon fazilatlar (ya’ni illatlar – A.Sh.) unga dorimagan bo‘lur edi».