Referat tayyorladi: Ikromov Alisher [23-21-guruh talabasi] Tekshirdi: Rahimov Sadriddin Reja

O‘zbekitonning eng yangi tarixi fanidan “Turkistonda jadidchilik harakati” mavzusida


REFERAT

Tayyorladi: Ikromov Alisher [23-21-guruh talabasi]

Tekshirdi: Rahimov Sadriddin


Reja:

1. 
   Turkistonda ma’rifatchilik xarakatining boshlaninishi va xususiyatlari
   
2. 
   Jadid mutafakkirlarining talim tarbiyaga oid karashlari
   
3. 
   Jadid matbuotida axloqiy tarbiya muammolari
   

1. Turkistonda ma’rifatchilikxarakatining boshlaninishi va xususiyatlari

Ma’rifatchilik asosan uch soxa orkali tezkor tarzda tarakqiy topib bordi. Bular – maorif (yangicha maktablar ochish, ta’lim usulini yangilash), san’at (badiiy adabiyot, teatr) va matbuot. Pirovard maksad millatni, bir tomondan, ilmli-ma’rifatli kilish bulsa, ikkinchi tomondan, uning axlokiy darajasini yuksaltirish va ana shu ikki jihatning uygunlashuvi natijasida o‘zligini, o‘z kadrini anglagan bilimli shaxsni voyaga yetkazish edi. Turkiston ma’rifatchilari tomonidan ana shu maksadni amalga oshirish yo‘lida katta ishlar kilindi.

Turkiston XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya tomonidan bosib olindi va mustamlakaga aylantirildi. Bu mustamlakachilik moќiyatini Turkiston o‘lkasi general-gubernatorlaridan biri A.N.Kuropatkinning z kundaliklaridagi kaydlari, biz Turkiston xalkdarini yarim asr mobaynida jaxon madaniyati va sivilizatsiyasidan chetda tutib turdik, kabilidagi so‘zlari yakkol anglatadi. Lekin, ayni paytda, rus tarakkiyparvar ziyolilari orkali rus va jaxon ilm-fani va madaniyati chor ma’muriyati tysiklari orasidan Turkistonga sizib kirar edi. Shu ijobiy ta’sir asta-sekinlik bilan mazlum Turkistonda yangi Uygonish davrini boshlab berdi. Maxalliy ziyolilar orasida yz xalkini ozod ko‘rishga va jaxonning boshka millatlari bilan tenglasha oladigan darajaga olib chikishga intilish natijasida bu Uygnish Ovro‘pa ma’rifatchiligiga nisbatan juda shiddatkor xamda mikyosli bo‘ldi. Shuningdek, Yrta asrlar o‘rtaga tashlagan ma’rifatparvarlik goyalari uchun xam endilikda amaliy shakllarda yangicha – ma’rifatchilik tarzida namoyon bo‘lish imkoniyati yaratildi. Zero, o‘sha goyalarni yangilangan shakllarda amalga oshira oladigan faoliyatli ziyolilar vujudga kelgan edi. Ularni keyinchalik jadidlar deb atay boshladilar.
Turkiston ma’rifatchiliginingdastlabki boskichlarida axlokiy goyalar asosan badiiy va didaktik shakllarda o‘z aksini topdi. Shu jiќatdan yzbek va tojik xalklarining mutafakkiri Aќmad Donishning (1827–1897) «Navodir ul-vakoe» asari dikkatga sazovor. Axmad Donish o‘z asarlarida Buxoro amirligi davlat tuzumini Rossiya davlat tuzumi bilan solishtirib, uni islox kilish lozimligini ta’kidlaydi. Ayni paytda, an’anaviy axlokiy tushunchalar bilan fikr yuritar ekan, u adolatni ќam podsho-xukmdor shaxsiga, ќam davlat tizimiga xos fazilat sifatida olib karaydi. Shuningdek, Axmad Donish yz davridagi joxillik, riyokorlik, poraxyrlik singari illatlar jamiyatni tanazzulga olib borishini ta’kidlar ekan, din peshvolarining notygri yylga kirib ketganiny, shayxlarning yolgonchiligini, ulamolarning poraxyrligini fosh kiladi.
Buyuk o‘zbek mumtoz shoirlari Furkat (1858-1909), Mukimiy (1859-1903), Dilshod (1800-1906) asarlaridagi axlokiy muammolar tarakkiyparvarlik goyalari bilan chambarchas boglanib ketadi. Chunonchi, Furkat «Ilm Xosiyati», «Gimnaziya», «Tarjimai xol» kabi asarlarida ma’rifatli bo‘lish yuksak axlok egasiga xos xislat ekanini, lekin, afsuski, nodonlik oxir-okibat turli xulkiy notavonliklarga olib kelishini ta’kidlaydi. Shoir gazallaridan birida alam bilan shunday deb yozadi:
Charxi kajraftorning bir shevasidin dogmen,
Ayshni nodon surib, kulfatni dono tortadur.
Mukimiyning xajviy asarlarida esa o‘sha davrda avj olgan firibgarliklar, amaldorlarning noinsofligi, adolatsizligi kattiktankid kilinadi. Shoirning «Vokeai Viktor», «Vokeai kyr Ashurboy xoji», «Tanobchilar», «To‘y» singari asarlari Turkiston xalklari oyogidan to-bora tubanlikka tortayotgai illatlarni ayovsiz fosh etadi. O‘sha davrdagi boylarning nafsdan boshka narsani bil-masliklarini, faxshu maishatga yuztuban ketganliklarini, chor atrofda adolatsizlik xukmronlik kilayotganini alam bilan yozadi.