Referat mavzulari ro’yxati

Padozbop materiallarga bo’lgan umumiy talablar. 
Pardozbop materiallarga bo’lgan asosiy talablar bu - mustahkamlik, suvga va 
sovuqqa chidamlilik, suv shimuvchanlik, zichlik, zarbga chidamlilik. Bu talablar har 
bir material uchun har xildir. «Pardozbop materiallar texnologiyasi» fani har bir 
materialning xossalari, ishlab chiqarish usullarini o‘rgatadi. 
Pardozbop materiallarning klassifikatsiyasi. 
1. Pardozbop tosh materiallar. 
2. Pardozbop sopol materiallar. 
3. Anorganik xom ashyo asosida olinadigan pardozbop materiallar: 
a) Shisha asosida olinadigan buyumlar 
b) dekorativ betonlar va qorishmalar 
v) gips buyumlar 
g) asbestotsement buyumlar 
4. Sintetik pardozbop buyumlar, plastmassa asosida olinadigan. 
5. Yog’och va materiallarning pardoz ishlarida ishlatilishi. 
Pardozbop materiallarni ishlatishdan asosiy maqsadlar bino va inshootlarni 
ko’rkamligini ta’minlash, binolarni buzilish, korroziya, har xil ta’sirdan saqlash. 
Pardozbop materiallar tanlanganda uning chiroyligini faktorini, Shu bilan bir qatorda 
qulayligi, ishlab chiqarish usullarining osonligi, arzonligi ya’ni iqtisodiy afzalligi, xom 
ashyo bazasi v ax.k. faktorlarni hisobga olish kerak. 
Takrorlash uchun savollar: 
1. Pardozbop materiallar qanday maqsadlarda ishlatiladi. 
2. Pardozbop materiallar qanday talablarga javob berishi kerak. 
3. Pardozbop materiallarni qanday turlarini bilasiz? 
Ma’ruza № 5-6 (4 soat) 
Mavzu:
Pardozlash materiallarining tavsifi. Pardozlash va issiqlik 
izolyasiyasi materiallarining ishlatish sohalaridagi natijalari. 
Reja: 
1.
Pardoz uchun ishlatiladigan toshlar xususiyatlari. 
2.Yonish darajasi bo’yicha materiallar turlari. 
3.
Qurilish materialining muzlashga chidamliligi 
 
Tayanch iboralar:
Issiqlik izolyasiya material, mikrog‘ovak , makrog‘ovak, 
plastinkasimon, asbestodiatomit, sovelit, g‘ovak beton, ko‘pik shisha, penopolistirol, 
alyuminiy folgasi.
 
Tosh materiallaridan olinadigan pardozbop buyumlarga plitalar, profili 
elementlar, binolarning ichki va tashqi bezashda ishlatiladigan hamda yo’l uchun 

---

20 
ishlatiladigan toshlar kiradi. Bular magmatik, cho’kindi va metamorf tog’ jinslaridan 
iborat. 
Pardoz uchun ishlatiladigan toshlar talab qilingan darajada mustahkam, qattiq, 
chiroyli, ko’rkam va chidamli bo’lishi kerak. Tosh materiallarining mustahkamligi 
ularning tuzilishiga va ularni tashkil qilgan minerallarning zarralari orasidagi 
bog’lanishga bog’lik. Mustahkamlik chegarasi (Pa) buzuvchi kuchning yuzaga bo’lgan 
nisbati orqali ifodalanadi
. 
Bo‘shliq - bu buyum hajmining bo‘shliq bilan to‘ldirilganlik darajasi. 
Gidrofizik xususiyatlar. Qurilish materialiga ta’sir ko‘rsatadigan asosiy fizik 
omillardan biri suyuq va gaz ko‘rinishidagi (suv bug‘i) suv.Foydalanish davrida 
qurilish konstruksiyalari namlanadi, shuning uchun materiallarning turli xossalari 
o‘zgaradi: mustahkamligi pasayadi, zichligi ortadi. 
Materiallar suv ta’siriga munosabati bo‘yicha quyidagi turlarga bo’linadi: 
- gidrofil - yaxshi namlanadigan ( mineral suvoq, sopol); 
-gidrofob — suvda namlanmaydigan (polimerning ko‘p turi). 
Material turini (gidrofil yoki gidrofob) oddiy sinov — suv tomizish bilan aniqlash 
mumkin (1.8-rasm). G‘ovakli gidrofil materiallarning nam havodagi suv bug‘ini
yutishiga gigroskopiklik deyiladi. 
Sorbsion namlik havo haroratining pasayishi va xona namligining ortishi bilan 
ortadi.Ba’zi materiallar, masalan, gips yuqori gigroskopiklikka ega: havo namligi 
oshganda o‘ziga yutadi, kamayganda — beradi, shu bilan xonadagi namlik rejimini 
boshqaradi. Havodagi suv bug‘ini yutishi sababli g‘ovak qurilish materiallarining 
namligi yuqori bo’ladi. Bunday holat havoiy-quruq, belgilangan gigroskopik nam­ 
lik qiymati muvozanat namlik deyiladi. 
Muvozanat namlik, %: 
— qum 4—9; 
— sopol g‘isht 5—7; 
— yog‘och 12—18; 
— gipsli suvoq qorishmasi 20 va undan yuqori. 
Gigroskopiklik, odatda, qurilish materiallarining xossalariga salbiy ta’sir ko‘rsata- di, 
masalan, yog‘ochning bo‘kishiga olib keladi. 
G‘ovak material suvga tegsa, kapillyar so‘rish sodir bo’ladi. 
Suv shimuvchanlik — suv bilan bevosita aloqaga kirganda kapillyar so ‘rish hisobiga 
suvni shimish va o‘zida ushlab turish xususiyati. Qurilish materiallari suv 
shimuvchanligining o‘zgarishi undagi g‘ovaklar, ularning ko‘rinishi va o‘lchamiga 
bog‘liq.
G‘ovaklik qancha katta bo‘lsa, suv shimuvchanlik shuncha yuqori 
bo‘ladi. Suv shimuvchanlik ko'rsatkichiga materialning yaxshi namlanish (gidrofil) 
qobiliyati ham ta’sir etadi. 
Materialning suv shimuvchanligi standart usul bo‘yicha namunalarni 20±2°C 
haroratda ma’lum muddat davomida suvda ushlab turib, so‘ng ularning massasini 
o‘lchab turib aniqlanadi.Suv shimuvchanlik qiymati massa va hajm bo‘yicha 
aniqlanadi. 
Massa bo‘yicha suv shimuvchanlik Wm % — quruq materialning massasiga nisbati 
bilan aniqlanadi, %: 
l) bu yerda: m — suvga to‘yingan namuna massasi, g; m — namunaning quruq 
holatdagi massasi, g. 

---

21 
G‘ovakligi katta bo‘lgan materiallarning suv shimuvchanligi 100% dan yuqori bo‘lishi 
mumkin. 
Materialni suvga to‘yintirish uning xossalariga salbiy ta’sir ko'rsatishi mumkin: 
o‘rtacha zichligi oshadi, material shishib kengayadi, mustahkamligi pasayadi. 
Nam berish — materialning g‘ovaklaridagi suvni qulay sharoitlarda atrof-muhitga 
berish xususiyati (havo namligining pasayishi,haroratning ko‘tarilishi). 
Nam berish namunadan 1 sutka davomida 20°C haroratda va 60% namlikda 
bug‘langan suv miqdori bilan % da tavsiflanadi. Bug'langan suv massasi namunaning 
tajribadan oldin va keyingi massasi orasidagi farqqa teng bo‘ladi. 
Nam berish miqdori katta ahamiyatga ega, ayniqsa devorbopmateriallar uchun. Yangi 
suvoq qilingan devorlar namligi har doim yuqori bo‘ladi. Tabiiy sharoitda nam berishi 
hisobiga devor quriydi. 
Olovga bardoshlilik-yong’in vaqtida materialning ma’lum bir vaqt o’z 
mustahkamligini yo’qotmay va sezilarli deformasiyaga uchramay olovga qarshilik 
ko’rsatishi. 
Yonish darajasi bo’yicha barcha materiallar quyidagicha bo’linadi: 
1) yonmaydigan materiallar- noorganik ashyolar: tabiiy tosh ashyolari, beton va 
mineral bog‘lovchilar asosidagi boshqa ashyolar (gipsli, sementli), sopol g‘isht, po‘lat, 
mineral paxta va boshqa materiallar; 
2) qiyin yonadigan materiallar — olov yoki yuqori harorat ta’sirida qiyin yonadigan, 
tutab yonadi va bukiladi, lekin olov o‘chgandan keyin ularning tutashi va yonishi 
to‘xtaydi. Qiyin yonuvchi materiallarga quyidagilar kiradi:— organomineral 
materiallar — gipskarton qoplamalari, sement- payraha qoplamalari, fibrolit;• maxsus 
polimerlar asosidagi plastmassalar — polivinilxlorid, perxlorvinil, kremniyorganik 
polimerlar, politetraftoretilen; 
3) yonadigan materiallar — olov va yuqori harorat ta’sirida yonadigan yoki tutab 
yonadigan, olov o‘chirilgandan keyin ham tutab yonadigan organik materiallar — 
yog‘och, bitum, polimerlar.Yonmaydigan hamma materiallarni ham olovga bardoshli 
hisoblab bo‘lmaydi. Ba’zi yonmaydigan materiallar yong‘inda yoriladi (575°C 
haroratda hajmi kengayadigan mineral kvars tarkibli granit) yoki 600°C haroratdan 
boshlab qattiq deformatsiyalanadigan (metall, shisha). 
Shuning uchun bunday materiallardan tayyorlangan konstruksiyalarni qo‘shimcha 
pardozbop materiallar bilan himoyalash kerak, masalan, metall ustunlarni gipstola 
qoplamalari, olovga bardoshli bo‘yoqlar bilan qoplash. 
Olovga bardoshlilik chegarasi — konstruksiyaning yuk ko‘tarish qobiliyati yoki 
mustahkamligi yo‘qolguncha olovga qarshilik ko‘rsatish vaqti. 
— metall konstruksiyalar — 30 min; 
— temir-beton — 1—2 soat; 
---Beton-2-5-soat 
Havoga chidamlilik — bu materialning namlanish va qurish sikllari ta’sirida tuzilishi 
o‘zgarmasligi, mustahkamligi pasaymaslik xususiyati. 
Bug‘ va gaz o‘tkazuvchanlik — material qarama-qarshi yuzalaridagi bosimlar farqidan 
o‘zidan suv bug‘i yoki havo (gaz) o‘tkazish xususiyati. Maxsus koeffitsiyentlar bilan 
baholanadi. Bu qarama qarshi yuzasidagi bosimlar farqi 10 Pa bo‘lgan, 1 m yuzali, 
qalinligi 1 m li material qatlamidan 1 soat davomida o‘tgan suv bug‘i (yoki gaz) 
miqdoriga teng. 
Devorbop material ma’lum bir o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lishi kerak. 
Shunda devor «nafas» oladi, ya’ni turarjoy binolariga juda muhim bo‘lgan tashqi 

---

22 
devorlarda tabiiy ventilyatsiya sodir bo‘ladi. Buning uchun turarjoy, kasalxona 
binolarining devorlari suv bug‘ini tutib qoladigan material bilan pardozlanmaydi. Bug‘ 
o‘tkazmaydigan materiallar to‘siqning havodagi suv bug‘i miqdori yuqori bo‘lgan 
tarafiga, ya’ni ko‘pincha ichki xonalar tarafiga qo‘yiladi. 
Bug‘ va gaz o‘tkazuvchanlik material tuzilishiga: zichligi va g‘ovakligiga bog‘liq. 
Suvga chidamlilik — namlanganda o‘zining mustahkamlik xossalarini ma’lum 
miqdorda saqlab qolish xususiyati.Material suv bilan to‘yinganda mustahkamligining 
pasayishi yumshash koeffitsiyenti deyiladi. 
Yumshash koeffitsiyenti Kyum suv bilan to‘yingan materialning siqilish quruq 
holatdagi material siqilishga mustahkamlik chegarasiga nisbati sifatida hisoblanadi: 
Qurilish konstruksiyasi nam sharoitda yoki suv ta’sirida ishlashida materialning suvga 
chidamliligini inobatga olish kerak.Agar materialda ochiq g‘ovaklar bo’lsa va u suvga 
to‘yinsa, u holda uning mustahkamligi har doim pasayadi. Bu suv ta’sirida materialni 
tashkil etuvchilarning qisman erishi va bo'linishi hisobiga sodir bo‘ladi. 
Qurilish materiallarining yumshash koeffitsiyenti 0 dan 1 gacha o’zgarishi mumkin: 
tuproq K
yum
=0 (ivib ketadi); 
gips buyumlari K
yum
≈ 0,6 (eruvchanligi ≈ 2 g/l); 
granit, asbestsement K
yum
≥0,8; 
metall, shisha K
yum
≈ 1. 
Qurilish materiali suvga chidamli hisoblanadi, agar Kyum ≈ 0,8 bo‘lsa (ya’ni suvga 
to‘yingan material mustahkamligi 20% gacha kamaysa). Bunday materiallarni nam 
sharoitda maxsus himoya chooralarisiz ishlatish mumkin. 
Qurilish materialining muzlashga chidamliligi — asosiy fizik xossalardan biri bo‘lib, 
uning suv va manfiy haroratga birgalikdagi tasirini ifodalaydi. Materialning muzlashga 
chidamliligi deganda uning ketma-ket muzlab eriganda mustahkamligi va zichligi 
sezilmas darajada o‘zgarish qobiliyati tushuniladi. 
Kuzatuvlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘pgina materiallar ketma-ket suv bilan to‘yinish va 
muzlash sharoitida sekin-asta buziladi. Material kovaklariga kirgan suv hajmi 
taxminan 9% (suvning zichligi-1, muzniki-0,917 g/sm
3
) kengayishi sababli buzilishga 
olib keladi. 
Materialning muzlashga chidamliligi uning zichligi va g‘ovakIarining suv bilan 
to‘yinish darajasiga boq’liq. Zich ashyolar muzlashga chidamliroq. G‘ovakli 
materiallardan muzlashga chidamlilarga faqat yopiq g‘ovaklarga egalari va 
g‘ovaklarining 90% dan к a mini suv egallaydiganlari kiradi. Materialning barcha 
g‘ovak va kapillyarlari suv bilan to‘lganda (kamida 85—90%) bir marta
muzlashning o‘zi buzilishga olib kelishi mumkin. Qurilish mateliallari uchun oddiy 
sharoitda bunday suv bilan to‘yinish kuzatilmaydi. Materialning muzlashga 
chidamliligi, material namunalari mustahkamligi sezilarli o‘zgarishlarsiz chidaydigan, 
ketma-ket muzlash va erish sikli bilan o‘lchanadi. 
Muzlashga chidamlilikni aniqlash ГОСТ lar usullari bo‘yicha amalga oshiriladi, u turli 
materiallarda har xil bo‘lishi mumkin.Masalan, ГОСТ 10060.0-95 bo‘yicha (1.9-
rasm). 

---

23 
Qayta muzlash va erish material strukturasining o‘zgarishiga va sekin-asta buzilishiga 
olib kelishi mumkin.Dastlabki bosqich
Materiallarni muzlashga chidamlilikka sinash usuli. 
Avval bo‘rtib chiqqan qirralari, keyin yuza qatlamlari buzila boshlaydi, buzilish sekin-
asta material ichiga kirib boradi, mustahkamligini pasaytiradi. Muzlashga chidamlilik 
markasi deb, standart usul bo‘yicha muzlab erish sikllariga aytiladi, undan keyin: 
1) material berilgan mustahkamlik darajasini saqlab qoladi: 
• og‘ir beton uchun dastlabki suvga to‘yingan holatda berilgan siqilishga 
mustahkamligi kamida 95%; 
• boshqa ko‘pgina materiallar uchun mustahkamligining kamida 85%; 
• qurilish qorishmalari uchun mustahkamligining kamida 75%. 
2) buzilishning sezilarli alomatlari yo‘q (usti ko‘chishi, yorilishi) va material massasini 
yo‘qotishi. 
Muzlashga chidamlilik markasi F bilan belgilanadi. 
Masalan, qorishmalar uchun muzlashga chidamlilik markasi: F25, 35 va b. 
Issiqlik fizik xossalari. Issiqlik о ‘tkazuvchanlik — materialning qalinligi bo‘yicha 
issiqlikni o‘tkazishi (1.10-rasm): 
Q=λ·F·τ(t
1
-t
2
)/α,
bu yerda: Q — issiqlik miqdori, kJ (kkal); λ — issiqlik o‘tkazuvchanlik 
koeffitsiyenti, W/(m °C); F — issiqlik o‘tadigan maydon,; τ — vaqt, soat; t
1
,t
2
— 
harorat farqi, °C; α — devor qalinligi, m. 
Qarama-qarshi tomon harorati 1°C bo‘lgan, 1 m
2
yuzali, qalinligi 1 m li material 
qatlamidan 1 soat davomida issiqlik o’tishi issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti λ 
bilan baholanadi. 
λ ning o‘lchov birligi W/(m °C). 
Misol: 
issiqlikni izolyatsiyalovchi suvoq — 0,3—0,5;
sopol g‘isht — 0,8—0,9;
sement-qum qorishmasi — 0,9—1,1;
granit — 2,9—3,3. 
Issiqlik oqimi g‘ovak materialning qattiq «sinchi» va havo bo’shliqlaridan o‘tadi. 
Havoning issiqlik o‘tkazuvchanligi (λ=0,023W/m °C) qattiq moddaga nisbatan past, 
ya’ni g‘ovaklik qancha katta bo‘lsa, issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti shuncha 
Material 
namunaning 
suv bilan 
to’yinishi 24 s 
(72 yoki96 s) 
Havodagi (-
18±2) 
darajada 4 
soatdan kam 
bo’lmagan 
muzlatish 
Suvda (18±2) 
daraja 
haroratda 4 
soatdan kam 
bo’lmagan 
eritish 

---

24 
past bo'ladi.Material g‘ovaklari namlansa va ayniqsa muzlasa, g‘ovak matieriallarning 
issiqlik o’tkazuvchanligi birdan ko‘tariladi: 
λ
havo
=0,023 W/m·°C); 
λ
suv
=0,55 W/m·°C); 
λ
muz
= 2 ,3 W/m· °C).
Harorat deformatsiyalari — harorati o‘zgarganda materialning chiziqli o‘lchamlari 
yoki hajmining o‘zgarishi.Odatda, harorat oshganda materialning o‘lchamlari va hajmi 
ortadi: 
l
t
= l
o
( 1 + α
t
· t), 
bu yerda: l
t
, l
o
- berilgan ashyoning t va 0°C haroratdagi uzunligi; α
t
-haroratning 
chiziqli kengayish koeffitsiyenti,°C — 1;t—harorat, °C. α
t
materialning harorat 
deformatsyalariga xususiyatlarini tavsiflaydi — harorat 1°C ga oshganda uzunlikning 
o‘zgarishi. 
Misollar: 
— beton va po‘lat - (10—12)10-6; 
— granit — (8—10)10-6; 
— yog‘och — (3—5)10-6; 
— polimerlar — (25—120)10Л 
Atrof-muhit va material harorati mavsumiy 50°C ga o‘zgarsa, harorat deformatsiyasi 
0,5—1 mm/m o‘zgaradi. Katta uzunlikdagi binolar yorilishining oldini olish 
maqsadida ular deformatsiyachoklari bilan ajratiladi.