Referat mavzu: kasbiy ta

2. VIII-XIII asrlarda O’rta Osiyoda shakllangan, zamonaviy kasbiy ta’lim 

tizimining fundamental asoslari. Ular barcha avlod olimlari, mutafakkirlari, 

pedagoglari, ishlab chiqarish va xalq hunarmandchilik ustalari tajribasi va 

rivojlanishini aks etadi. O’rta Osiyo mutafakkir olimlari kasbiy ta’lim 

haqida. Movorounnahr madaniyati rivojlanishi davrida, X-XII  va XIV-XVI 

asrlarda kasbiy ta’lim. Turkistonda VIII-XIII asrlarda jamiyat ta’lim asosi 

bo’lgan barcha yangi g’oyalar, madaniyat va fanga ochiq va jo’shqing bo’lgan 

davrda kasbiy ta’lim tajribasi. 

V asr oxiriga kelib Rim imperiyasi qulaydi. SHundan so’ng mamlakatda siyosiy-

iqtisodiy  tushkunlik  Yuz  beradi.  O’rta  asrda  Evropada  ijti-moiy,  madaniy 

taraqqiyot, din ta’siri nihoyatda kuchaydi. Din ilm-fan va ma’naviyat taraqqiyotida 

yangi bir ijobiy ta’sir bo’ldi. Ayniqsa, VII-XIII asrlarda SHarqda aniq fanlarning 

taraqqiyotida katta Yutuqlarga erishildi. Madaniyat va ma’rifat markazlaridan biri 

O’rta  Osiyoda  yashagan  xalqlar  juda  qadim  zamonlardan  beri  Xitoy,  Hindiston 

bilan savdo, siyosiy va madaniy aloqa qilib turar edilar. 

Osiyoda fan va madaniyat juda og’ir tarixiy sharoitda – xalq ommasining mahalliy 

va chet el zolimlariga qarshi olib borgan kurashlari sharoitida taraqqiy etdi. 

XII  asr  oxiri,  XIII  asrning  birinchi  yarmida  arablar  juda  katta  territoriyaning  - 

Hindistonning  SHimoliy  G’arbidan  tortib,  Afrikaning  shimoliy  qirg’oqlarigacha 

bo’lgan erlarni bosib oldilar va katta davlat  – xalifalik tuzdilar. Bu xalifa-likning 

poytaxti  Bog’dod  shahri  edi.  Arablar  hukmronligining  birinchi  davrlarida  bosib 

olingan  erlardagi  xalqlarning  madaniy  meroslarini  va  fan  arboblarini  yo’qotish 

siyosati  Yurgizildi.  O’rta  Osiyo  xalqlarining  fan  va  madaniyatini  arab 

ko’rsatmalari asosida rivojlantirildi. 

IX  asr  oxirlariga  kelib,  sinfiy  kurashlar  ma’lum  xalqlar-ning  ozodlik  harakatlar 

tufayli O’rta Osiyoda mahalliy feodal aristokratlaridan chiqqan Somoniylar (874-

999  yy.)  hukmronligi  o’rnatildi.  Somoniylar  davlatining  poytaxti  –  Buxoro  edi. 

O’rta  Osiyo  shaharlarida  hunarmandchilik,  savdo-sotiq  va  madaniy  aloqa-lar, 

insonlarning  ma’naviyati  hamda  salomatligi  olimlarni  ijodiy  izlanishlarga 

yo’naltirdi. 

Savdo  va  tashqi  aloqalarni  mustahkamlash  uchun  karvonlar-ning  kechalari 

cho’llarda kezishlari va ularni adashmay Yurishlarida sharq, g’arb, shimol va janub 

tomonlarini  bilish,  Yulduzlardan  aniqlash,  qutb  Yulduzidan  yo’lni  aniqlash  kabi 

ehtiyojlar tug’ildi. Natijada astronomiya, matematika, tibbiyot hamda ijtimoiy fan-

lar  rivojlana  boshladi.  Bu  fanlarni  markazlashtirish  maqsadida  Ma’mun 

hukmronligi  davrida  Bog’dod  shahrida  “Dorul-Hukamo”  (“Donishmandlar  uyi”) 

tashkil  etildi.  Uning  huzurida  kutubxona  va  observatoriya  tashkil  etildi.  Bu 

“Donishmandlar  uyi”ga  bir  qancha  mamlakatlardan  iste’dodli  olimlar  chaqirildi. 

---

Bu  ilm  maskanlarida  Ma’mun  buyrug’iga  binoan  Xorazmdan  Muhammad  ibn 

Muso Xorazmiy ham taklif qilindi. O’rta asrlarda fan va madaniyat taraqqiyotida 

al-Xorazmiy, al-Forobiy, al-Beruniy, Ibn Sino, Ahmad bin Muhammad Farg’oniy, 

Umar Hayom va boshqalar faol qatnashdilar. 

IX-XII  asrlarda  O’rta  Osiyoda  arab  istilosidan  so’ng  juda  ham  ko’r  shahar  va 

qishloqlar  vayrona holda bo’lib,  xalqlarni  islom  dinini  o’rganishga va unga  amal 

qilishga  da’vat  etilar  edi.  Beruniyning  “Osorul  boqiya...”  asarida  arab  istilosidan 

so’nggi  manzara  shunday  ta’riflangan,  “Qutayba  Xorazm  yozuvini,  rivoyat-larini 

yaxshi bilgan, xorazmliklardagi mavjud ilmlarni o’rgatuv-chi kishilarni qiyratgan 

va  ularga  turli  yo’sinda  azob  bergay”.  Qutayba  Xorazm  hattotlarini  yo’qotdi, 

ruhoniylarni qirdi, ular-ning kitoblarini va o’rama xatlarini o’tda kuydirdi.

1

 Bunday 

qabih ishlar xalq madaniyatiga bir zanjir bo’lib qolmadi. Asta-sekin O’rta Osiyoda 

madaniy  hayot  vaziyati  vujudga  keldi.  Ayniqsa,  Xuroson  va  Movarounnahrdagi 

madaniy hayotdagi quyidagi o’zgarish-lar ro’y berdi. 

Arab  tili  faqat  musulmon  aqidalariga  mos  bo’lib  qolmay,  balki  fors,  xorazm, 

so’g’d  aslzodalari  doirasida  ham  qo’llana  boshlandi.  Olimlar  arab  grafikasini 

o’zlashtirib  fors-tojik  tilllarida  yoza  boshladilar.  Ilm-fanni  o’rganishga  alohida 

e’tibor  berildi.  Buxoro  amiri  saroyida  kutubxonaning  tashkil  etilishi  madaniy 

hayotni Yuksalishiga yordam berdi.