Referat jumisi Tema: Tayarladi

3. Socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw waqtında ziyan jetkiziw.

Socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw ádil sudlawdıń ámelge asırılıwın támiyinlew jınayat nızamshiligi aldında turǵan wazıypalardı orınlaw maqsetinde belgilengen. Sol sebepli de nızam menen qorǵawlatuǵın máplerge ziyan jetkezgen shaxstı uslaw socialiq paydalı esaplanadı.

Socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw shaxstıń minnetlemesi emes, bálki minneti esaplanadı.
Shaxs, huqıqtı qáwipsiz etiwshi mámleket hákimiyatı shólkemleri, máhelle komitetleri, basqa shaxslarǵa járdem sorap mu’rajat qılıw múmkinshiligi bar ekenligine qaramastan, socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı ustap beriw huqıqına iye esaplanadı.
Jınayat kodeksi 39 -statyasında socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw waqtında ziyan jetkiziw túsinigi berilgen bolıp, onıń 1-bóleginde socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı húkimet shólkemlerine tapsırıw maqsetinde uslaw waqtında oǵan ziyan jetkeriw, eger onı uslaw ushın zárúr bolǵan sharalardıń shegarasınan shetke shıǵılmaǵan bolsa, jınayat dep tabilmaydi. Jınayat huqıqında socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslawdıń tómendegi tiykarǵı tárepleri (aspektlari)bar:
1) jinayat nızamında jınayat islegen shaxstı uslaw huqıqına iye shaxslar sheńberi shegaralanbaǵan ;
2) socialiq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw húkimet shólkemleri ayırım lawazımlı shaxslarınıń minneti ekenligi Respublika nızamları hám basqa normativ hújjetlerinde anıq kórsetip ótilgen;
3) bunday háreketler socialiq paydalı dep tabıladı, sonıń menen birge, nızamlılıq hám juwapkerliktiń anıqlıǵı principlerinen kelip shıǵadı
4) socialiq qáwipli qılmıstı islegen shaxstı uslaw bunday shaxstıń jınayatlı iskerligin toqtatıw hám jańa jınayat islew múmkinshiliklerin saplastırıwdıń tiykarǵı huqıqıy quralı esaplanadı.
Socialiqliqliq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw waqtında ziyan jetkiziwdiń huqıqıylıǵı shártleri - bir tárepden, uslaw huqıqınıń ámelge asırılıwın, ekinshi tárepden nizamsiz qılmıslarnin tartipke salıwin kepillikleydi. Bunday shártler eki institutqa : uslawǵa hám uslaw waqtında jetkizilgen ziyang’a tiyisli bolıp tabıladı.
Bul shártlerdiń huqıqıylıǵı : uslaw ushın tiykarlardıń barlig’i hám subektleri; onı ámelge asırıw usıl hám quralları ; uslawdıń maqseti hám waqıtı ; onıń orınlanǵan dep esaplanıwı sıyaqlı elementlernin’ bar ekenligine baylanıslı.
Socialiqliq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslaw ushın tómendegi tiykarlar bolıwı kerek:
1) shaxsning jınayat islegenligi. Bunday tiykar bolıp ayırım jaǵdaylarda suddıń nızamlı kúshke kirgen hukmi xızmet qilsa, basqabir jaǵdaylarda jınayat islew faktining ózi jetkilikli esaplanadı.
2) jinoyat islegen shaxstıń onı huqıq qorg’awshi o organǵa tapsırmaqshi bolǵan shaxstan qashıwı esaplanadı.
Uslaw jınayat -protsessual ózgeshelikke de iye bolıp, shaxstı socialiqliq qáwipli qılmıs islegen dep tabıwdıń tiykarları :
shaxstıń jınayat ústinde yamasa tikkeley onı islegennen keyin qolǵa túskenligi;
Jınayat gúwaları, sonday-aq, jábirleniwshiler tárepinen jınayat islegen shaxs spatinda tuwrıdan-tuwrı kórsetilgenligi;
onıń ózinde yamasa kiyiminde, janında yamasa úyinde ámelge asırılǵan jınayattıń ayqın ızlerı tabılǵanlıǵı ;
shaxstı jınayat islewde gúman qılıw ushın tiykar bolatuǵın maǵlıwmatlardıń bar ekenligi, onıń qashaq bolǵanlıǵı yamasa ornıqlı jasaw jayınıń joq ekenligi yamasa shaxsınıń anıqlanbaǵanlıǵı esaplanadı (O'zR JPK, 221-statyası ).
Uslapturiwdin’ subektleri, yaǵnıy uslanıwı múmkin bolǵan shaxslar degende socialiqliq qáwipli qılmıstı islegen hám immunitetke iye bolǵan shaxslar túsiniledi. Atap aytqanda, deputatlar, sudyalar hám prokurorlar ustap turılıwı hám de militsiyaga yamasa huqıqtı qorg’awshi basqa organǵa alıp keliniwi múmkin emes (olar jınayat ústinde yamasa tikkeley onı islegeninen keyin qolǵa túsken jaǵdaylar bunnan tısqarı ).
Álbette, ayıpkerdi ustap beriw huqıqı ayıpkerlikke qarsı gúresishning paydalı qurallardan biri bolıp tabıladı. Eger puqaralarımız jınayat ámelge asırǵan shaxslardı ustap beriw huqıqınan aktiv paydalansa, nızamǵa qarsi qılmıslarǵa kóz jumıp ketpese, ayıpkerlikke qarsı gúresiw natiyjeliligi asadı.
Ayıpkerdi uslaw huqıqı, aniqrag'i, minneti ayıpkerlikke qarsı gúres kásipi menen baylanıslı minnetleme esaplanǵan shaxslar (ishki jumıslar, prokuratura, MXX shólkemleri xızmetkerleri) ga júkletiledi. O'zR JPKning 222-statyasına muwapıq, militsiya yamasa basqa tergew shólkemleri jumısshısı, sonıń menen birge, qatinas uqıpına iye bolǵan hár qanday shaxs bul kodeksning 221-statyasında kórsetilgen tiykarlar ámelde bolǵan táǵdirde, jınayat islewde gúman etilgen shaxstı uslaw hám jaqın oradagi militsiya yamasa huqıqtı qorg’awsh basqa organǵa alıp keliwge haqılı bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 39 -statyası 4-bóliminde: «Arnawlı kepillikli shaxslar menen bir qatarda jábirleniwshi hám basqa puqaralar da socialiqliq qáwipli qılmıstı islegen shaxstı uslaw huqıqına iye esaplanadı», dep aytnadı.
Ózbekstan Respublikası Jınayat kodeksiniń 39 -statyasında : «Socialiqliq qáwipli qılmıs islegen shaxstı húkimet shólkemlerine tapsırıw maqsetinde uslaw waqtında oǵan ziyan jetkiziw, eger onı uslaw zárúr bolǵan sharalardıń shegarasınan shetke shıǵılǵan bolsa», uslaw ilajları shegarasınan shetke shıǵıw dep tabılıwı kórsetilgen.
Socialiqliq qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslawdıń huqıqıylig’i elementlerinen biri - uslaw waqtında belgilengen (huqıqıy ) usıl hám qurallardan paydalanıw bolıp tabıladı.
Uslaw usılı degende socialiqliq qáwipli qılmıs islegenshaxstı uslaw maqsetinde oǵan tásir etiwdiń hár qıylı taktik usılları (mısalı, fizikalıq yamasa psixik zorlıq isletip, aldaw yamasa isenimine kiriw jolı menen) tusinilse, uslaw quralları bolsa uslaw processinde isletiletuǵın hár qıylı qurallar, predmetler hám texnikalıq úskeneler jıyındısınan (o'qatar qural, qol kiseni hám t.b. ) ibarat esaplanadi.
Qáwipli qılmıs islegen shaxstı uslawǵa bolǵan huqıq jınayat jumısın júrgiziwge tosqınlıq etetuǵın tómendegi jaǵdaylar ámelde bolǵanda esapqa alınbaydı :
1) is qozǵatılǵan hám tergew háreketleri yamasa sud talqılawı ótkerilgen jumıs boyınsha jınayatlı hádiyse júz bermegen bolsa ;
2) shaxsning qılmısında jınayat quramı bolmasa ;
3) shaxsning ámelge asırılǵan jınayatqa qatinasi bolmasa ;
4) Ja’riyalang’an etilgen amnistiya akti ámelge asırılǵan jınayat yamasa shaxsqa tiyisli bolsa ;
5) shaxsga salıstırǵanda ayne sol ayıplaw boyınsha jumıstı tamamlaw haqqında suddıń nızamlı kúshke kirgen ajırimi (sheshimi) yamasa kepillikli lawazımlı shaxstıń jınayat jumısı qozǵatıwdı biykarlaw etiw yamasa jumıstı tamamlaw haqqında biykar etilmegen sheshimi bolsa ;
6 ) is tek jábirleniwshiniń shaǵımı menen qozǵatılǵan jaǵdaylarda onıń shaǵımı bolmasa, JPKning 325-statyasında názerde tutılǵan hallar bunnan tısqarı ;
7) shaxs socialiq qáwipli qılmıs islegen waqıtta jınayatlı juwapkerlikke tartılıwı múmkin bolǵan jasqa tolmaǵan bolsa (O'zR JPK 83- hám 84-statya 1-bólim).