II BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR HARAKAT
POTENTSIALINI MAQSADLI RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda psixik jarayonlarning rivojlanish
xususiyatlari
Insonni ontogezda kompleks o’rganish muammosini ilgari surgan olimlar
psixik va motor rivojlanishning o’zaro bog’liqligi masalasiga katta ahamiyat
beradilar.
Psixik va salomatlik xususiyatlari biriligini ko’agina mutaxassislar qayd
etgan edilar va boshqalar.
Harakatlar barcha psixik faoliyatlarga beistisno samarali ta’sir ko’rsatishi
ko’pdan beri ma’lum. A.S.Vo’gotskiy tadqiqotlarida bolalardagi harakat faolligi
xususiyatlari bilan idrok, xotira, tafakkur va hissiyotlarning namoyon bo’lishi
orasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik tasdiqlangan.
Ilk go’daklik chog’idayoq bola atrofidagi narsalarning xossalarini ajratib,
ular orasidagi eng oddiy bog’liqlarni ilg’ay boshlaydi va ulardan o’z faoliyatida
foydalanishga urinadi. Ilk go’daklikda aqliy rivojlanishning asrosini bolada
shakllanayotgan idrok hamda tafakkur faoliyatlarining yangi turlari tashkil etadi.
Idrok bu bosh miya pustlog’ida inson analizatorlariga ta’sir ko’rsatuvchi narsa va
hodisalarning aksidir. Narsaning murakkab ob’ekt sifatida idrok etilishi
pustloqning analiz-sintez faoliyatini talab qiladi.
Maktabgacha davrda bola idrokining rivojlanish jarayoni A.Venger
tomonidan batafsil tadqiq etilib, bayon qilingan. 3 yoshdan 7 yoshgacha bolada
sermahsul konstruktorlik va badiiy faoliyat ta’sirida perspektiv analiz-sintez
faoliyatining murakkab ko’rinishlari yuzaga keladi, xususan, ko’rib turgan
predmetini amalda qismlarga bo’lib, keyin yana yaxlit predmetga birlashtirishdan
avval bunday operatsiyalarni hayolan bajarish qobiliyati paydo bo’ladi.
Idrok sezgilar yig’indisiga asoslangan bo’lib, predmet yoki fizik
hodisalarning sezgi a’zolariga bevosita ta’sir ko’rsatishi natijasidagina paydo
bo’ladi. Ikkinchi tomondan, idrok – bu ongdagi in’ikos, ko’rilgan, eshitilgan yoki
15
his etilganlarni anglash demakdir. SHuning uchun idrok aqliy bilimning ham
boshlanishidir.
Idrokning bosh vazifasi – tashqi dunyodan va o’zi to’g’risidagi axborotlarni
olish. Ushbu axborot quyidagi maqsadlarda qo’llaniladi: makonda, vaziyatda
mo’ljal olish; harakatlarning bajarilishini nazorat qilish; o’z ahvoli, hissiyotlarini
baholash; yangi ma’lumotlarni qo’lga kiritish.
Idrok jarayonini o’rganar ekanlar, L.A.Venger, A.V.Zaporojets shuni
aniqladilarki, idrokning boshqa psixik jarayonlar kabi muhim xossasi uning
motivatsion jihatidir. Bolada ko’z yuritilayotgan yoki mashg’ulotlarda namoyish
etilayotgan narsaning bor yoki yo’qligiga qarab idrok natijalari ( uning tezligi,
obrazlar aniqligi, belgilarning to’la aks etishi va hokazo) kabi istak hamda
ko’nikish turlicha bo’lishi mumkin. Idrok jarayonlarining boshqaruvchilaridan biri
ongning yo’naltirilganligiga ( ko’rsatma) bo’lib, uni materialni idrok etishga
tayyorgarlik deb tushunish mumkin.
Idrok etish uchun ko’rsatmani shakllantirishning yaxshi vositasi og’zaki
yo’l-yo’riqdir. SHuning uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida o’rgatish va
tarbiyaga bog’liq barcha dasturlarning tuzuvchilari ko’rgazmali qurollarni
namoyish etish vaqtida tarbiyachilarga bolalarning diqqatini eng muhim jihatlarga
jalb qilishni maslahat beradilar.
V.S.Muxina, B.D.Elkonin fikricha, tashkil etilgan idrokning muhim sharti
kuzatish malakasini shakllantirishdir. Kuzatish – ob’ektlarni ularni bilish uchun
maqsadli, rejali idrok etish jarayoni bo’lib, erkin diqqatni tashkil etish bilan
bog’liq.
Kuzatish bolalarning oldiga vazifa qo’yish bilan boshlanadi. Kuzatishning
vazifalari asosida uni amalga oshirish rejasi tuziladi. Bu kuzatishning ko’r-ko’rona,
tasodifiy (bunda bolalar u yoki bu mashqni bajarishda muhim tomonlarga ahamiyat
bermasliklari mumkin), o’tkazilishiga yo’l qo’ymaslik imkonini beradi. Idrok
maktabgacha yoshdagi bolalarning bilish faoliyatini rivojlantirishda markaziy
o’rinni egallab, yetakchi funktsiya hisoblanadi.
Ilk go’daklik davridayoq bolada fikrlash jarayonining nishonalari deb
16
hisoblash mumkin bo’lgan harakatlar birinchi bor ko’zga tashlanadi – u maqsadga
yetish uchun narsalar orasidagi aloqadorlikdan foydalanadi. Narsalar orasidagi
aloqadorlikka asoslangan holda bola keyinchalik bunday aloqalarni yangi
sharoitlarda yangi vazifalarni hal etish paytida kashf qila boshlaydi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun tafakkurning uch asosiy turi xos:
- ko’rgazmali ta’sir etuvchi, tashqi mo’ljal olish harakatlari yordamida
amalga oshiriladi. Tashqi mo’ljal olish harakatlari ichki, psixik harakatlarning
hosil bo’lishi uchun tayanch nuqta bo’lib hizmat qiladi;
- ko’rgazmali-obrazli: bunda vazifaning hal etilishi obrazlari bilan ichki
harakatlar natijasida amalga oshadi;
- og’zaki-mantiqiy (mavhum-mantiqiy): mavhum tushuncha va mulohazalar
orqali muolaja yuritish bilan tavsiflanadi. Bu, odatda, fikrlash vazifasi og’zaki
(vebral) shaklda, muayyan shaklda ifodalab bo’lmaydigan mavhum
tushunchalardan foydalanib hal qilinadi.Bolaning psixik rivojlanishidagi eng
muhim masala, bir tomondan tafakkurning nutqqa munosabati bo’lsa, ikkinchi
tomondan, uning amaliy harakatlarga munosabatidir.
Frantsuz psixologi J.Piaje fikricha, tafakkur nutq bilan bevosita bog’liq
bo’lib, izchil tarzda bir qator bosqichlardan o’tadi. Dastlab sensomotor muolajalar,
ya’ni muayyan sezgilar yordamida qabul qilinadigan material: har xil shakl, hajm,
turli turdagi narsalar, predmetlar bilan harakatlar boradi. Tafakkur rivojlanishining
bu bosqichi nutqsiz kechadi. Aniq muolaja tuzilmalari bosqichi boshlanadi. Bola
muayyan narsalarning obrazlari va ayrim til belgilari ( so’zlar) yordamida
fikralaydi. Faqat uchinchi bosqichda mantiqiy munosabatlar, nisbiy tushunchalar
va umumlashtirishlar vositasida muolaja qilish yo’lga qo’yiladi.
P.Ya.Galperin ishlab chiqqan bola intellektini shakllantirish nazariyasida
tashqi faoliyatlarni interiorizatsiya qilishning asosiy bosqichlari ajratib ko’rsatilgan
bo’lib, ularni oldindan kiritilgan sifatlar bilan ichki faoliyatga imkon qadar to’la va
samarali o’tkazishni ta’minlovchi shart-sharoitlar belgilangan. Bu nazariyaga
ko’ra, to’laqonli faoliyat, ya’ni birmuncha yuqoriroq aqliy darajadagi faoliyat
xuddi shu faoliyatni bajarishning avvalgi shakllariga, pirovard natijada uning
17
dastlabki, badiiy, ko’rgazmali-ta’sirchan, eng to’la kengaytirilgan shakliga
tayanmay paydo bo’la olmaydi. Faoliyat ichkiga aylanish vaqtida o’zgaradigan
to’rtta o’lcham aniqlangan (bajarish darajasi, umumlashtirish o’lchovi, taktik
bajarilgan muolajalarning to’laligi, o’zlashtirish o’lchovi).
N.N.Poddyakov ikriga qaraganda, maktabgacha davrda tafakkur
rivojlanishining quyidagi bosh yo’nalishlarini ajratib ko’rsatish mumkin:
rivojlanayotgan tasavvur zaminida ko’rgazmali-ta’sirchan tafakkurning yanada
takomillashuvi, erkin va bilvosita xotira asosida ko’rgazmali-obrazli tafakkurning
yaxshilanishi, nutqdan aqliy vazifalar qo’yish va hal etish vositasi sifatida
foydalanish yo’li bilan og’zaki-mantiqiy tafakkurning faol shakllana boshlashi.
Maktabgacha bo’lgan davr so’ngida bolada rivojlana boshlaydigan og’zaki-
mantiqiy tafakkur endi so’zlar bilan muolaja qilish hamda mulohazalar mantig’ini
tushunish malakasini ko’zda tutadi. Vazifalarni yechishda mulohazalarni qo’llash
qobiliyatini maktabgacha davr o’rtalarida ko’rish mumkin, lekin u J.Piaje
tomonidan tasvirlab berilgan egotsentrik nutq fenomenida juda yorqin namoyon
bo’ladi. J.Piaje kashf etgan va shu yoshdagi bolalarga taalluqli bo’lgan boshqa
hodisa – bolalarning, masalan, predmetlar o’lchami va miqdorini taqqoslashdagi
mulohazalarga xos mantiqsizlik shundan dalolat beradiki, hatto maktabgacha
davrning oxiriga kelib, ya’ni 6 yoshda ham ko’pchilik bolalar mutlaqo mantiqiy
fikrlay olmaydilar.
Bolalarda og’zaki-mantiqiy tifakkurni rivojlantirish 2 bosqichda boradi.
Ularning birinchisida bola narsa va harakatlarga doir so’zlarning ma’nosini
o’zlashtiradi, masalalarni hal etishda ulardan foydalanishga o’rganadi, ikkinchi
bosqichda u munosabatlarni ifodalovchi tushunchalar tizimini bilib oladi,
mulohazalarning mantiqiyligi qoidalarini o’zlashtiradi. Bu so’ngi jarayon, odatda,
maktab ta’limining boshiga tegishlidir.
N.N.Poddyakov maktabgacha yoshdagi bolalarda mantiqiy fikrlashga xos
bo’lgan harakatlarning ichki rejasi shakllanishi jarayonini o’rganar ekan, uning
kichik yoshdan katta yoshgacha rivojlanishiga oid quyidagi bosqichlarni ko’rsatda:
- bolaning masalalarni hal etish jarayoniga endi nutq ham qo’shilgan, lekin u
18
nutqdan faqat o’zi ko’rgazmali-ta’sirchanlik jihatdan qo’llaydigan predmetlarni
nomlash uchun foydalanadi;
- masala obrazli nuqtai nazaridan tasavvur orqali muolaja qilish bilan hal
etiladi. Bu yerda ehtimol, qo’yilgan vazifaning yechimini topish maqsadida
vaziyatni o’zgartirishga yo’naltirilgan harakatlarni bajarish yo’llari anglanadi va
og’zaki tarzda belgilab berilishi mumkin. Ayni vaqtda o’zida harakatning pirovard
(nazariy) va oraliq (amaliy) maqsadlari ichki tomnida tabaqalanish
(differentsiatsiya) yuz beradi. Real amaliy harakatdagi hali ajralmagan, lekin
vaziyatni yoki shartli vazifani o’zgartirish yo’lini nazariy aniqlashtirishga
yo’naltirilgan ovoz chiqarib mulohaza yuritishning eng sodda shakli paydo bo’ladi;
- masala bola tomonidan avvaldan tuzilgan, o’ylab chiqilgan va fikran
tasavvur qilingan reja bo’yicha hal qilinadi, Uning asosida xotira va shunga
o’xshash masalalarni hal etishga ilgarigi urinishlar jarayonida to’plangan tajriba
yotadi;
- masala miyada harakatlar rejasida hal etilib, xuddi shu masala miyada
topilgan javobni mustahkamlash va keyinroq uni so’zlar yordamida shakllantirish
maqsadida ko’rgazmali-ta’sirchan yo’l bilan bajariladi;
- masalaning yechimi faqat ichki tomondan, tayyor og’zaki qarorni
chiqargan holda predmetlar bilan real amaliy harakatlarga keyingi murojaatsiz
amalga oshiriladi.
Uning o’zi ilk bolalik chog’ida tafakkur vositalari yordamidagi harakatlarni
o’zlashtirish hamda amaliy masalalarni yechish jarayonida, ko’rgazmali vaziyatda
to’g’ridan-to’g’ri berilmagan predmetlar orasidagi munosabatlarni o’rnatish zarur
bo’lganida rivojlanishini aniqladi. Maktabgacha bolalik davri mobaynida tafakkur
genezisi ikki yo’nalishda boradi: tafakkur shakllari hamda fikrlash muolajalari
rivojlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga tafakkurning obrazli shakllari
(ko’rgazmali-ta’sirchan va ko’rgazmali-obrazli) ustunligi xos.
Bu vaqtda intellektning obrazlikka asolangan poydevori shakllanadi, Ayni
paytda tushunish tafakkuri ham rivojlana boshlaydi. Muayyan tafakkur shaklining
ustunligi ulardan har birining ichidagi fikrlash muolajalari qanday
19
shakllanganligiga, shuningdek, hal etilishi kerak bo’lgan masalaning xususiyatiga
bog’liq. Tafakkurning obrazli shakllari rivojlanishida, tasavvur tizimining ayrim
obrazlari shakllanishi va takomillashishi, obrazlar bilan turli muolajalar olib borish
malakasi, ob’ektni har xil holatlarda tasavvur qilish jiddiy ahamiyatga ega.
N.N.Poddyakovning ta’kidlashiga ko’ra, maktabgacha yoshdagi bola
faoliyatining
barcha
turlarida
umumlashtirish,
tasniflash,
sabab-natija
aloqadorliklarini belgilash, o’zaro munosabatdoshlikni tushunish, mulohaza
yuritish qobiliyati kabi fikrlash muolajalari rivojlanadi. Masalan, bola gap, matn,
suratning asoaiy ma’nosini tushuna oladi, umumiy belgisiga qarab bir necha
suratlarni birlashtiradi, jiddiy belgisiga qarab suratlarni guruhlarga ajratadi.
Diqqat bolaning psixik rivojlanishini baholashda muhim ko’rsatkichlardan
biridir. Maktabgacha davrda diqqat qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib,
ularni bilish va hisobga olish bolaning mkatabda o’qish tayyorligini psixologik
tashxislash nuqtai nazaridan ham, ta’lim va tarbiyaning eng maqbul sharoitlarini
tashkil etishda ham juda muhim.
Psixik faoliyatning mavjud dunyodagi muayyan predmetlar va hodisalarga
boshqa hamma narsani e’tibordan soqit qilgan holda yo’naltirilishi diqqat deb
ataladi. Bosh miya pustlog’ida sodir bo’ladigan asab jarayonlari – tormozlanish va
qo’zg’alishning o’zaro ta’siri mexanizmi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi.
Diqqat barcha psixik jarayonlar kechishining eng muhim sharoitidir. Zarur
irodaviy zo’riqishlarning maqsadga yo’nalganligi hamda darajasiga qarab diqqat
g’ayri-ixtiyoriy hamda ixtiyoriy bo’ladi.
Diqqat uch turga ajratiladi:
- g’ayri-ixtiyoriy diqqat – bunda diqqat oldinga muayyan maqsad
qo’ymagan holda kechadi;
- ixtiyoriy diqqat – ongli ravishda oldinga qo’yilgan maqsad natijasida
kechadi;
- ixtiyoriydan keyingi diqqat – bu ixtiyoriy, erkin diqqatdan keyin yuz
beradigan diqqat. Maqsad bor, maqsaddan keyin diqqat jamlanadi, hohish paydo
bo’ladi.
20
Diqqatning ko’rib chiqilgan turlari o’zaro bog’liq bo’lib, bir-biridan ajralgan
holda namoyon bo’lmaydi. SHuning uchun ko’pincha diqqatning ixtiyoriy yoki
g’ayri-ihtiyoriy – tarkibiy qismining ustuvorligi haqida so’z yuritishga to’g’ri
keladi.
Bolalar psixologiyasi va umumiy psixologiya bo’yicha darslikning muallifi
diqqatning quyidagi asosiy xususiyatlarini ajratib ko’rsatadi: hajmi, taqsimlanishi,
jamlanishi, turg’unligi, teranligi va ko’chishi.
P.Ya.Galperin diqqatning yangi o’ziga xos nazariy talqinini taklif etdi.
Uning fikricha, diqqat – yo’naltirilgan tadqiqot faoliyatining momentlaridan
biri, inson psixikasida ayni paytda mavjud bo’lgan obraz, fikr boshqa fenomenini
saqlashga qaratilgan psixologik harakat bo’lib, butun funktsiya bo’ylab inson
faoliyati mazmunini nazorat qilishdan iborat.
Pirovardida diqqatni muntazam ravishda mashq qildirish natijasida bolalarda
diqqat har qanday sharoitda, har doim namoyish qiladigan shaxsiy xususiyat
sifatida rivojlantirilishi kerak. Diqqatlilik esa bolalarda ongli intizomlilikning
namoyon bo’lishi uchun sharoit yaratadi.
Faoliyatsizlik holatida diqqat ko’zga tashlanmas ekan uni rivojlantirishning
bitta vositasi bor – faoliyat.
L.S.Vo’gotskiy ta’kidlaydiki, oldindan maqsad qilingan diqqatning
xususiyatlari, yuqorida aytilganidaek, irodaviy zo’riqishlarning xususiyatlarini aks
ettirsa, irodaning rivojlantirilishi diqqatning rivojlantirilishi bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |