Razgrafka yoki karta kesimi bu ko’p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimidir

Glossariy
 
95
 
Nazorat savollari 
1.
Miqdorli fon (rang) usulining ahamiyati nimada? 
2.
Miqdorli fon (rang) usuli sifatli fon (rang) usulidan qanday farq qiladi? 
3.
Miqdorli fon (rang) usuli qanday kartalarni tuzishda ishlatiladi? 
4.
Miqdorli fon (rang) usuliga xos xususiyatlarni ayting. 
5.
Miqdorli fon (rang) usulining boshqa usullarga nisbatan afzallik va kamchiliklari 
nimalardan iborat ekanligini o’ylab ko’ring. 
Test 
1.
Qaysi usulda odatda quyidagi yo’llardan biridan foydalaniladi: 1) tanlangan 
asosda yotgan hududni dastlabki rayonlashtirish, har bir hududiy bo’linish uchun 
kartalashtirilayotgan ko’rsatkich qiymatini aniqlash, bo’linishlarni tegishli shkala 
pog’onasiga keltirish va rasmiylashtirish; 2) kartaning butun maydoni bo’yicha 
miqdoriy ko’rsatkich qiymatlarini aniqlash va keyin shkalaning turli pog’onalariga 
tegishli uchastkalar chegaralarini o’tkazish? 
a)
sifatli rang (fon) usuli 
b)
miqdorli rang (fon) usuli 
c)
areallar usuli 
d)
bir joyga tegishli diagrammalar usuli 
2.
Quyidagi usullardan qaysi biri kartografiyada nisbatan kamroq qo’Haniladi? 
a)
sifatli rang (fon) usuli 
b)
miqdorli rang (fon) usuli 
c)
areallar usuli 
d)
bir joyga tegishli diagrammalar usuli
Atamaning o’zbek 
tilida nomlanishi 
Atamaning 
ingliz 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning rus 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning ma’nosi 
Miqdorli rang 
(fon) usuli 
Way 
of 
a 
quantitative 
background 
Способ количес-
твенного фона 
ajratilgan 
hududlar 
(rayonlar) 
doirasida 
yoppasiga 
tarqalgan 
hodisalarning 
miqdoriy 
farqlarinig 
tasvirlashda 
qo’llaniladi. 
Miqdor 
ko’rsatkichlar 
Quantity 
indicators 
Количес 
твенные 
показатели 
Muayyan hodisa (jarayon, 
obyekt)ning kattaligi, hajmi 
kabi 
xususiyatlarini 
ifodalovchi ko’rsatkichlar. 
Rayonlashtirish Division 
into 
districts 
Районирование Hududlarni ma’lum bir 
belgi-mezonlar 
(xususiyatlari) asosida 
ajratish. 

---

96
 
3.
O’zbekiston geografik atlasidagi (1999) «Yoqilg’i-energetika kartasi» da 
O’zbekiston daryo havzalari bo’yicha jami elektr energiyasining quvvati qanday 
usulda tasvirlangan? 
a)
nuqtalar usuli 
b)
miqdorli rang (fon) usuli 
c)
areallar usuli 
d)
bir joyga tegishli diagrammalar usuli 
4.
Miqdorli rang usulida kartalashtiriladigan voqea-hodisa (obyekt)ning qaysi 
jihati e’tiborga olinadi? 
a)
sifat xususiyatlari (ko’rsatkichlari) 
b)
miqdor xususiyatlari 
c)
joylashuv o’rni 
d)
ranggi 
5.
Quyidagi qaysi usullarda hududiy bo’linish (rayonlashtirish) muhim o’rin 
tutadi? 
a)
sifatli va miqdorli rang usullarida 
b)
belgilar usulida 
c)
harakatdagi belgilar va belgilar usullarida 
d)
chiziqli belgilar va areallar usullarida 
6.
Miqdorli rang usulida rangdan boshqa yana qanday usuldan foydalanish 
mumkin? 
a)
turli belgilardan 
b)
shtrixovkadan 
c)
diagrammalardan 
d)
shtrixovka va diagrammalardan 
7.
Kontrast (tafovutli) joylashuvdagi hodisalarni tasvirlashda qaysi usul eng 
samarali hisoblanadi? 
a)
sifatli rang (fon) usuli 
b)
miqdorli rang (fon) usuli 
c)
areallar usuli 
d)
bir joyga tegishli diagrammalar usuli 

---

97
 
1-rasm. 
Bir joyga tegishli diagrammalar 
usuli 
Ma’ruza 16. Bir joyga tegishli diagrammalar usuli va uning kartalarda 
tasvirlanishi 
Reja: 
16.1.
Bir joyga tegishli diagrammalar usuli haqida tushuncha. 
16.2.
Bir joyga tegishli diagrammalar usulining qo’llanilishi. 
Tayanch iboralar: diagramma, ma’lum (bir) joyga tegishli diagrammalar usuli, 
nuqtalar usuli, obyekt, kartodiagrammalar usuli, iqlim kartalari, gidrologik kartalar. 
16.1. Bir joyga tegishli diagrammalar usuli haqida tushuncha 
Bu usul ma’lum nuqtalarga to’g’ri keltirilib joylashtirilgan diagrammalar, 
uzluksiz va chiziqli tarqalgan mavsumiy va boshqa davriy hodisalarni - ularni 
rivojlanishi, miqdori, davom etishi, qaytalanishi va boshqa diskret tavsiflash uchun 
keng ishlatiladi. Odatiy mavzular: haroratni yil davomida o’zgarishi, oylar bo’yicha 
yog’in-sochin miqdorini taqsimlanishi, qor qoplamining dinamikasi, daryolarning 
yillik oqimini oylar bo’yicha taqsimlanishi, shamollami yo’nalishi va kuchi va sh.k. 
Diagrammalarni joylashtirish uchun nuqtalar tutash maydonlarni xususiyatlarini 
o’zida eng yaxshi aks ettiradigan punktlarda, masalan, meteostansiyalarda yoki chiziqli 
obyektlarni ma’lum nuqtalarida masalan, gidropostlarda tanlanadi. Uzluksiz yoki chiziqli 
tarqalgan hodisalar uchun mo’ljallangan, ma’lum joyga taaluqli diagrammalarni, punktlarga 
joylashgan hodisalar uchun qo’llaniladigan belgilar usulidan prinsipial farq qilishini qayd 
etish joiz (1- rasm). 

---

98
 
2-rasm. Oylar bo’yicha harorat va yog’inning yillik kechishi xususiyatlari uchun 
diagrammalardan foydalanish: 
A - dekart koordinatalar sistemasida haroratning egri taqsimlanishi; b - aynan shu 
ko’rsatkich qutbiy koordinatalar sistemasida; v - dekart koordinatalar sistemasida 
yog’inlarning ustunchali diagrammasi; g - aynan shu ko’rsatkich qutbiy koordinatalar 
sistemasida; d - a va v diagrammalarning birgalikda berilishi; e - b va g diagrammalarning 
birgalikda berilishi 
Diagrammalar dekart yoki qutbiy koordinata sistemasida egri taqsimlanish yoki 
ustunchali diagrammalar ko’rinishida tuziladi (2-rasm). Bitta diagrammada bir qancha 
ko’rsatkichlarni joylashtirish va taqqoslash mumkin, masalan 2 -rasmda, d va e harorat va 
yog’inlar. 
16.2.
Bir joyga tegishli diagrammalar usulining qo’llanilishi 
Bu joyga tegishli diagrammalar usuli yordamida kartalarda tasvirlangan voqea va 
hodisalar absolyut va nisbiy miqdorlarda ko’rsatilishi mumkin. Miqdorlar har xil 
diagrammalar, shkalalarga bo’lingan grafiklar shaklida ifodalanadi (3- rasm). Masalan, biror 
joyining o’rtacha yillik havo harorati, oylik yog’in-sochin miqdori, qor qoplami qalinligi, 
daryolarning yillik suv sarfi, shamolning kuchi, yo’nalishi va boshqalar shular 
jumlasidandir. Diagrammalarda miqdor ko’rsatkichlarning o’zgarishini ham berish mumkin. 
Bir joyga tegishli diagrammalar asosida shu joy to’g’risida zarur ma’lumot olish mumkin. 

---

99