Razgrafka yoki karta kesimi bu ko’p varaqli kartani varaqlarga ajratish tizimidir

 
мезозойская группа 
к I Меловая система 
Т 1 Триасовая система 
ПАЛЕОЗОЙСКАЯ группа 
ЧI Палеозой неоасчленённый 
Р Пеомская система 
ПРОТЕРОЗОЙСКАЯ 
ГРУППА (ДОКЕМБРИИ; 
4-rasm. Geologik karta framenti 
Sifatli rang usuli kartada tsvirlanadigan butun hudud bo’yicha (barcha joyda) tarqalgan 
hodisalarnigina tasvirlashda qo’llanilishi mumkin. Masalan, ushbu usul bilan Yer shari iqlim 
zonalarini tasvirlash mumkin, chunki iqlimni ifodalovchi hodisalar majmui (harorat, yog’inlar 
va h.k.) Yer yuzasining istalgan qismida kuzatilishi mumkin. Biroq sifatli rang usuli bilan 
hayvonlar yoki o’simliklarning alohida turlari tarqalishini, alohida turdagi foydali 
qazilmalarning tarqalishi kabi barcha joyda tarqalmagan hodisalarni tasvirlab bo’lmaydi. 
Sifatli rang usuli kartada tasvirlanadigan butun hudud bo’yicha tarqalgan, biroq bu 
chegaralarda faqat miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha ajratiladigan hodisalarni kartalashtirishda 
noqulay. Masalan, yog’inlar hudud bo’ylab yoppasiya tarqalishga ega bo’lsa-da, yog’inlar 
kartasini sifatli rang usulidan foydalanib tuzib bo’lmaydi. 
Sifat farqlarini bitta belgi bo’yicha ajratish mumkin, masalan, siyosiy- ma’muriy 
kartalarda bo’linish asosiga hududning alohida uchastkalarining ma’muriy mansubligi yoki 
aholining milliy mansubligi olinadi. Biroq ko’pincha sifat farqlari (rayonlashtirish) ko’plab 
ko’rsatkichlarning yig’indisi bo’yicha olinadi (landshaft, iqlim kartalarini, qishloq 
xo’jaligining ixtisoslashuvi kartalarini tuzishda). Sifatli rang usuli tabiat (geologik, tuproq, 
geobotanik, tabiiy-georafik rayonlashtirish va boshqa) hamda ayrim ijtimoiy-iqtisodiy 
kartalarda (qishloq xo’jalik va boshqa rayonlashtirish kartalarida) keng qo’llaniladi. 

---

88
 
Sifatli rang usulida karta tuzishda uchastkalar chegaralari turli kartografik va adabiyot 
manbalari asosida, aerosuratlar bo’yicha yoki naturadagi kuzatishlar va o’lchashlar, ya’ni dala 
syomkalari (tuproq, geologik va h.k.) asosida o’tkaziladi. Bir kartalarda kartografik obyektlar 
orasidagi sifat tafovutlari (masalan, siyosiy- ma’muri bo’linish chegaralari) aniq bo’lsa, bir 
turdan boshqasiga almashinish o’tish polosasi orqali muntazam sodir bo’ladigan boshqa 
kartalarda (masalan, xalqlarni kartalashtirishda) “shaxmatli” rang berish ishlatilib, unda 
polosa kengligi yoki shashka kattaligi o’zgarishi orqali o’tkinchi polosada 
kartalashtirilayotgan hodisalar kattaligi nisbatini berish mumkin. 
Sifatli rang usuli afzalliklari: boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, ya’ni shaffof 
ranglardan foydalanganda kartaning qolgan barcha grafik qurilmalari toza qog’ozda 
bajarilgandek o’qiladi; bitta kartada rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib, 
ko’plab hodisalarni tasvirlash mumkin. 
Katta maydonlarda tarqalgan, biroq miqdor ko’rsatkichlari bo’yicha kam hodisalarni 
(masalan, MDH xalqlari kartasida oz sonli xalqlar - evenklar, xantlar va boshqalarni) hamda 
kam maydonlarda to’plangan hodisalarni (masalan, ukrainlar, beloruslar va boshqalar) 
kartalashtirishda sifatli rang usulidan foydalanish MDH aholisida kam sonli xalqlarning 
“salmog’i”ni ko’rinarli baholash imkonini beradi. Bu holatlarda kuchli (ukrainlar va 
beloruslarni tasvirlash uchun) tasviriy vositalar (ranglarning turli zichligi)ni qo’llash talab 
etiladi. 
Adabiyotlar ro„yxati 
1.
Мирзалиев Т. Картография. - Тошкент: Уз МУ, 2006. 
2.
Асомов М., Мирзалиев Т. Топография асослари ва картографиядан 
лаборатория машгулотлари. - Тошкент: Укдтувчи, 1990. 
3.
Берлянт А.М. Картоведение. - Москва: «Аспект пресс», 2003. 
4.
Плишкина О.В. Практикум по картографии. - Улан-Удэ: Изд.-во 
ВСГТУ, 2006. 
5-rasm. Tuproq kartasi framenti 

---

89
 
5.
Мирзалиев Т., Мусаев И. Картография. - Тошкент: Зиёнур, 2007. - 160 б. 
6.
Mirzaliyev T., Safarov E.Yu., Egamberdiyev A., Qoraboyev J.S. Kartashunoslik. - 
Toshkent, 2012. 
7.
Robert E.Gabler, James F. Peterson, L. Michael Trapasso. Essentials of Physical 
Geography. 2007. /www.brookscole.com 
8.
Menno-Jan Kraak, Ferjan Ormeling. Cartography: Visualization of Geospatial Data. 
Printed and bound in Great Britain by Ashford Colour Press Ltd, Gosport, Hants. London, 
2010. /www.pearsoned.co.uk 
Mustaqil ta’lim mavzulari 
1.
Sifatli fon (rang) usulining ahamiyati. 
2.
Sifatli fon (rang) usuli ishlatiladigan kartalar tahlili. 
Glossariy 
Atamaning 
o’zbek 
tilida 
nomlanishi 
Atamaning ingliz 
tilida nomlanishi 
Atamaning rus 
tilida nomlanishi 
Atamaning ma’nosi 
Sifatli 
rang 
(fon) usuli 
Way of a 
qualitative 
background 
Способ 
качес 
твенного 
фона 
Kartalarda 
tasvirlanayotgan 
voqea va hodisalarning sifat 
ko’rsatkichlarinmg rang yoki 
shtrix 
chiziqlar 
bilan 
tasvirlanishi. 
Siyosiy- 
ma’muriy 
kartalar 
Politiko- 
administrative 
maps 
Политико 
админис 
тративные 
карты 
Davlatlar, ularning ma’muriy 
birliklari 
chegaralari, 
poytaxatlari 
(markazlari) 
tasvirlangan kartalar. 
Tipologik 
kartalar 
Typological 
maps 
Типологии- 
ческие карты 
Ba’zi 
kartalarda 
(masalan, 
qishloq xo’jalik, geobotanik va 
landshaft 
kartalar) 
genetik, 
morfologik 
va 
xronologik 
xususiyatlarni tiplarga bo’lib 
tasvirlaganda 
rangga 
qo’shimcha har xil belgi va 
shtrixlardan 
foydalaniladi. 
Bunday kartaning o’qilishi 
qiyinlashadi, karta mazmuni 
yana chuqurlashib, berilayotgan 
ma’lumot yana ham ko’payadi. 
Bunday 
kartalar 
tipologik 
kartalar deb yuritiladi. 

---

90
 
Nazorat savollari 
1.
Sifatli fon (rang) usulining ahamiyatini ayting. 
2.
Qanday kartalarda sifatli fon usuli qo’llaniladi? 
3.
Sifatli fon usuliga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 
4.
Qanday voqea-hodisalarni sifatli fon usulida tasvirlash qulay hisoblanadi? 
5.
Siyosiy-ma’muriy kartalarda sifatli fon usulining qo’llanilishini izohlang. 
Test 
1.
Sifatli fon (rang) usuli qaysi hollarda qo’llaniladi? 
a)
ham tabiiy, ham ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga tegishli turli fazoviy ko'chishlarni 
ko'rsatish uchun 
b)
uzunasiga davom etgan, kengligi karta masshtabida aks ettirilmaydigan oobyektlarni 
tasvirlash uchun 
c)
bir xil xususiyatli va bir xil kattalikli nuqtalarni birlashtirish uchun 
d)
hududni u yoki bu tabiiy, iqtisodiy yoki siyosiy-ma'muriy belgilari bo'yicha sifat 
jihatdan bir xil uchastkalar guruhiga ajratish hamda hududni alohida rayonlashtirish uchun. 
2.
Qaysi usul yer yuzasida yoyilgan (masalan, landshaftlar), unda sezilarli 
hududni egallagan (masalan, o’rmonlar uchun) yoki ommaviy tarqalgan (masalan, aholi 
uchun) hodisalarni tasvirlashda qo’llaniladi? 
a)
miqdorli rang usuli 
b)
areallar usuli 
c)
sifatli rang usuli. 
d)
kartogramma 
3.
Mamlakatning siyosiy-ma’muriy bo’linishi qaysi usulda tasvirlanadi? 
a)
kartogramma 
b)
areallar usuli 
c)
miqdorli rang usuli 
d)
sifatli rang usuli. 
4.
Sifatli rang usuli afzalliklari: 
a)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi 
b)
bitta kartada rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib, ko’plab 
hodisalarni tasvirlash mumkin 
c)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, faqat bitta hodisani tasvirlash mumkin 
d)
boshqa usullar bilan oson kirishib ketadi, ya’ni shaffof ranglardan foydalanganda 
kartaning qolgan barcha grafik qurilmalari toza qog’ozda bajarilgandek o’qiladi; bitta kartada 
rang, shtrixovka, indekslar yoki raqamlashdan foydalanib, ko’plab hodisalarni tasvirlash 
mumkin. 

---

91
 
Ma’ruza 15. Geografik kartalarda voqea va hodisalarni tasvirlashning miqdorli 
rang (fon) usuli 
Reja: 
15.1.
Miqdorli fon (rang) usulining ahamiyati. 
15.2.
Miqdorli rang usulining qo’llanilishi.