Ravshan rajabov jahon sivilizatsiyalari tarixi

Mustaqil ish  mavzuiari:
1.  Feodal-kapitalistik jam iyatlar iqtisodiy tuzilm asi dinam ikasini tas- 
niflang.
2.  Iqtisodiy  ukladlar tushunchasi va ularning o ‘zgarishi.
3.  Bozor m unosabatlari  genezisi.
4. Leyard  Keyns nazariyasi.
5.  Bozorning davlat boshqaruvi m exanizm i tushunchasi.
170

---

Jahon sivilizatsiyalari tarix i
4-M A V Z U :  IJ T I M O I Y -S I Y O S IY  T U Z IL M A L A R
 
E V O L Y U T S IY A S I
1.  Ijtim oiy-siyosiy  sikllar.  2.  Jam iyat  ijtimoiy  stratifikatsiyasining
 
evolyutsiyasi.
1. 
Ijtim oiy-siyosiy sikllar.  0 ‘tm ish davrlardan sezilarli  darajada me- 
ros  boMib  qolgan  ijtim oiy-siyosiy  m unosabatlar  chuqur  o ‘zgarishlarni 
boshdan  kechirdi,  zam onaviy ko ‘rinishga erishguncha bir qancha sikllar­
ni o ‘tkazdi. Jam iyatning ijtimoiy tuzulm asining o ‘zgarish  davrlari  keskin 
siyosiy  qaram a-qarshiliklar,  inqiloblar  va  urushlar  nisbatan  barqaror  va 
turg‘un  taraqqiyot  davrlari  bilan  almashdi.  Lekin  bu  navbatdagi  bo ‘ron 
arafasidagi  sokinlik  edi.  Ijtimoiy-siyosiy  taraqqiyotning  qonuniyatlari 
tarixiy  voqealarda  k o ‘rindi.  B o ‘ronli  va  keng  qamrovli  hodisalar  girdo- 
bidan chetlashib o ‘rganilayotgan davm ing asosiy bosqich va an'analarini 
o‘rganishga urinib ko ‘ramiz.
1 
.Ijtim oiy-siyosiy sikllar. Bir necha yuqori uzoq muddatli (asriy) sikl- 
lami  so ‘nggi  bir  yarim   m ing  yil  ichidagi  ijtim oiy-siyosiy  m unosabatlar 
dinam ikasida ajratish  mumkin.
Birinchi  sikl  taxm inan  sakkiz  yuz  yilni  qam rab  oladi  (V  asr  o‘rta- 
laridan  -  XIII  asr  o ‘rtalarigacha).  0 ‘rta  asr  ijtim oiy-siyosiy  tuzum ining 
shakllanishi  va hukm ronligi  davri.  Bu jarayon  ikki  asosiy  turda  aks  etdi. 
Ulardan biri o ‘tm ish jam iyatning asta-sekin transform atsiyasi asosida feo- 
dalizm ning  ijtimoiy  kuchlari  va  siyosiy  muassasalarini  shakllanishidan 
iborat edi  (Vizantiya, Xitoy,  0 ‘rta Osiyo,  Hindiston) yoki  uning G ‘arbiy 
Rim  im periyasining  qulashi  natijasida  uning  hududida  yashayotgan  va 
unga bostirib kirgan boshqa qabilalar sintezi  bilan  uning buzilishi  edi.
B oshqa  y o ‘l  urug‘-qabila  m unosabatlarining  bevosita transform atsi­
yasi  asosida feodal  ijtim oiy-siyosiy tuzum ning shakllanishidan  iboratdir. 
Lekin  u je z  va tem ir  asrlari  davom ida  quldorlik jam iyatini  chetlab  o ‘tib, 
m a’lum  bir  evolyutsiyani  boshdan  kechirdi.  Shimoliy  Yevropa  v a  Osi- 
yoning  ko‘pchilik  xalqlari  ibtidoiy  jam o a  tuzum idan  to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri 
feodalizm ga o ‘tdi.  Bunday xalqlarda qulchilikning rivojlangan  shakllari- 
ni  uchratm aym iz.  M isol  uchun,  quyidagi  xalqlam i  shu  tipga kiritishim iz 
mumkin: Shim oliy Yevropada -  Skandinaviya, Boltiqbo‘yi, slavyan xalq­
lari;  O siyoda -  arablar.  Har  ikki  holatda  ham  feodal  siyosiy-ijtim oiy  tu-
171

---

R.  RAJABOV
zum ning genezisi katta yer egasi — feodallar ham da qaram  dehqonlam ing 
vujudga kelishi bilan tavsiflanadi.  Shu bilan birga,  hunarm and, savdogar, 
harbiylar, ruhoniylar,  ijodiy kasb egalari  kabi toifa va kastalar shakllandi. 
Birinchi  siklning  alohida  tom onlaridan  biri  -   bu  diniy  tashkilotlam ing 
ijtim oiy-siyosiy  va  davlat  huquqiy  m uassasalariga  kuchli  ta ’siri  edi.  Bu 
siklning so ‘nggi  fazasi feodal tarqoqlikning kuchayishi, ko‘plab urushlar, 
ilgari  shakllangan  yirik  davlatlam ing  parchalanishi,  m o‘g ‘ul  bosqinlari 
toMqini  bilan tavsiflanadi.
Ikkinchi  ijtim oiy-siyosiy sikl XIII asr o'rtalaridan XVIII asr o ‘rtalari- 
gacha boMgan qisqaroq davrni qam rab oladi. Bu davr feodal ijtim oiy-siyo­
siy  tuzum ning yetukligi  va tushkunligining  tarqalishi  ko‘pgina davlatlar 
(Fransiya, Ispaniya, Angliya, Rossiya)da m utloq m onarxiyalam ing shakl­
lanishi, jahon  im periyalarining takror tugMlishi  (ispan,  britan)  bilan  tav­
siflanadi.  Boshqa  tom ondan  bu  vaqt  kuchli  burjua  sinfining  shakllanishi 
(eng avvalo,  savdo sohasida),  uning siyosiy yetakchilikka d a’volari  bilan 
tavsiflanadi. Bu d a’volar qandaydir darajada niderland (1566-1609-yillar) 
va ayniqsa, ingliz burjua inqiloblarida o ‘z ifodasini topdi. D ehqonlar ham 
feodal  zulm  va m ajburiyatlar bilan nihoyatda ezilganligi  sababli,  siyosiy 
kuch sifatida o ‘zini k o ‘rsatdi (Fam siyada Jakeriya -   1358-yil; Uot Tayler 
qo‘zg‘o l o n i -   1381-yil;  G erm aniyada dehqonlar um shi -   1524-1525-yil- 
lar; X orvatiya va Slovakiyada dehqonlar qo ‘zg‘oloni -   1573yil;  Rossiya- 
da  Ivan  Bolotnikov  q o ‘zg‘oloni  -   1606-1607-yillar).  Bu  davm ing yirik 
ijtim oiy-siyosiy  kuchi  cherkov  tashkiloti  boMib,  katta yer-m ulklarga  ega 
boMgan  hukm dorlar  bilan  yetakchilik  uchun  kurashdi.  G 'ayridinlarga 
qarshi  quvgMnlami uyushtirdi.
Son-sanoqsiz  feodal  urushlari  m am lakatlam i  vayron  qildi,  ishlab 
chiqarish  kuchlarini  yem irdi.  U rushlar  uzoq  davom  etdi  (A ngliya  Fran­
siya  o ‘rtasidagi  1337-1453-yillardagi  yuz  yillik  um sh;  G erm aniyada  30 
yillik urush -1618-1648-yillar),  qaysiki,  bu urushga deyarli  barcha Yev­
ropa  davlatlari  tortildi.  Am erika  va  Hindistonning  ochilishi  qator  mus- 
tam lakachilik  urushlari,  keyin  esa  m ustam lakalam i  takror  taqsim lash 
uchun  urushlam i  keltirib  chiqardi.  D em okratik  tuzum  va  burjuaziyaning 
siyosiy yetakchiligini qaror topishi uchun kurash kuchaydi.  Uning jarchi- 
si  XVII  asrdagi  ingliz  burjua  inqilobi  boMib,  parlam ent m onarxiyasining 
shakllanishi  bilan tugadi.
Uchinchi  yuqori  uzoq  m uddatli  ijtim oiy-siyosiy  sikl  XVIII  asm ing 
so'nggi choragi (Shim oliy A m erikada m ustaqillik uchun kurash v a buyuk
172

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
fransuz  inqilobi)dan  XX  asm ing  so‘nggi  choragigacha  b o ‘lgan  davm i 
qamrab oladi (XX asm ing 70-yillaridagi tushkunlik ijtim oiy-iqtisodiy ta- 
raqqiyotning  trayektoriyasini  o ‘zgartirib,  postindustrial jam iyatga  o ‘tish 
davrining  boshlanishini  belgilab  berdi).  Bu  davr  doirasida  bir  necha  fa- 
/.alami  ajratish  m um kin  (Kondratyev  sikllariga  ko‘p  hollarda  o ‘xshash 
b o ig a n  uzoq m uddatli ijtim oiy-siyosiy sikllar);
1775-1830-yillar  — A m erikada  m ustaqillik  uchun  kurash  va  AQSH 
ningtashkil topishi, Buyuk fransuz inqilobi va N apoleon urushlari natija­
sida burjua siyosiy hukm ronligining o ‘m atilishini boshlanishi;
1831-1870-yillar  -   Kapitalistik  ijtim oiy-siyosiy  tizim lam ing  tez 
tarqalishi,  G erm aniya  va  Italiyada  m illiy  davlatlam ing  shakllanishi, 
AQ SH da  fuqarolar  urushi  (1861-1865-yillarda)  natijasida  qulchilikning 
tugatilishi  va  Q o‘shm a  shtatlarda  federal  davlatning  m ustahkam lanishi, 
ishchilar  harakatining  keng  qamrovli  boshlanishi  (Intem atsional,  Parij 
kommunasi),  G ‘arbiy Yevropaning k o ‘pchilik m am lakatlarida burjua de- 
m okratiyasining qaror topishi;
1871-1913-yillar  -   burjua  ijtim oiy-siyosiy  tizimi,  unga  tegishli 
bo‘lgan kapitalistlar va om maviy  partiyalar bilan  manfaatlari  him oya qi­
lingan yollanm a ishchilam ing qaram a-qarshiligi;
Kapitalizm ning im perializm ga o ‘sib o ‘tishi, dunyoning taqsim lanishi- 
ni tugallanishi va uni  qayta taqsim lash  uchun kurashning boshlanishi.
1914-1945-yillar  -   Industrial  jam iyatning  ijtim oiy-siyosiy  tizim ini 
tushkunlikka uchrashi.  ikki jahon  urushlari,  sotsialistik va m illiy-ozodlik 
inqiloblari  Germ aniya,  ltaliya, Yaponiya va Sovet ittifoqida totalitar dav­
latlam ing shakllanishi,  ijtimoiy ziddiyatlam ing keskin kuchayishi;
1946-1975-yillarda  industrial  ijtimoiy-siyosiy  tuzum   tushkunligi- 
ning keng tarqalishi va chuqurlashuvi,  ikki jahon tizim ining shakllanishi 
va  qaram a-qarshiligi,  ikki  harbiy  bloklar,  m ustam lakachilik  tizim ining 
yem irilishi, uchinchi dunyo -  o ‘nlab m ustaqil davlatlam ing paydo bo‘lis- 
hi,  lokal  urushlari qatori «sovuq urush», qurollanish poygasi, yadro urus­
hi  xavfining kuchayishi;
Bu  davm ing  tugallanish  davri  XX  asm ing  70-yillariga to ‘g ‘ri  keldi, 
qachonki,  jah o n   tushkunligi  va  keskin  ziddiyatlar  shareitida  har  ikkala 
tizimda ijtimoiy-siyosiy tizim ning an’analari o ‘zgara boshladi.
Shimoliy Am erikada m ustaqillik uchun urush va Buyuk fransuz inqi­
lobi  natijasida  Yevropa  feodal  m onarxiyalardan  «tozalana»  boshladi.
XIX  asm ing  ikkinchi  yarm ida  Yevropaning  ko‘pgina  m am lakatlarida  u 
yoki  bu shaklda burjua demokratiyasi  qaror topdi.
173

---

R.  RAJABOV
0 ‘rta  O siyoda  bu  davrda  uch  o ‘zbek  xonligi  eski  feodal  tartib-qoi- 
dalam i  hukm ronligi  ostida  chuqur  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  qoloqlikda 
qolgan edi.  Osiyo  va A frikaning  boshqa m am lakatlarida ham   feodal  tar- 
tiblar hukm ron edi.
Ijtimoiy  kuchlam ing yangi joylashuvida ham  o'zgarishlar yuz berdi. 
Iqtisodiy va siyosiy hokim iyatga ega bo‘lgan buijuaziya, u bilan bo g‘lan- 
gan eski  oqsuyak -  zodagonlar,  ularga qaram a-qarshi  yollanm a ishchilar, 
m ayda  savdogarlar  turar  edi.  U lam ing  oralig‘ida  texnik  va  ijodiy  ziyo- 
lilar,  davlat  m uassasalari  xizm atchilari,  harbiylar  o ‘rta  qatlamni  tashkil 
qilar edi. Jam iyatning eng quyisida o ‘z sinfi, qatlam idan ajralgan unsurlar
-  lyunpen proletariat turar edi.  Q atlam lar o'rtasidagi nisbat doim o o ‘zga- 
rib turar edi.  Ular o ‘rtasida davriy ravishda fuqarolik urushlari, inqiloblar 
ko‘rinishida  qaram a-qarshiliklar  yuz  berar  edi  (1848-1851-yillar  burjua 
inqiloblari).
0 ‘tgan  bosqichda  yetakchi  b o ‘lgan  diniy  urushlar  tugadi.  M illatlar 
shakllanishining jadallashuv jarayoni  m illlatlararo  ziddiyatlarni  oldinga 
chiqardi.  M illiy davlatlar o ‘z chegaralarini  shakllantirish va kengaytirish 
uchun Yevropa va jah o n  m iqyosida yetakchilik uchun urushlar olib bordi. 
N apoleon urushlari, A QShning A m erika kontingentida yetakchilik  uchun 
va o ‘z hududlarini kengaytirish uchun ekspansiyasi,  Italiya, Germ aniyani 
birlashtirish  uchun  kurash,  Rossiyaning  Yevropa  va  Osiyoda  o ‘z  ta ’siri- 
ni  o ‘tkazish  uchun  ekspansiv  siyosati,  Fransiya-Prussiya  urushi,  Bolqon 
urushlari,  I  va II jahon  urushlari bu an’ananing k o ‘rinishidir.
M etropoliyalar  orasida  m ustam lakachi  davlatlar  va  m ustam lakalar 
o‘rtasida ziddiyatlar kuchaydi.  M illiy  ozodlik harakatlari  (Xitoy, Hindis- 
ton,  Eron)  shafqatsiz bostirildi.
Demokratik  tartiblam ing  qaror  topishi  y o ‘nalishida  davlat-huquq 
tuzum ining  evolyutsiyasi  yuz  berdi.  Bu  jarayon  asosan  ikki  shaklda  -  
parlam ent respublikasi  va konstitutsiyaviy m onarxiya k o ‘rinishida bordi. 
Britaniya,  Germ aniya,  Avstriya-Vengriya  im periyalari  jah on   siyosatida 
nufuzli o ‘rinni egalladi.
AQShda  ilk  bor  paydo  bolgan  hokim iyatlam ing  bo ‘linishiga  asos­
langan siyosiy  ustqurm a prezident-parlam ent shakllarining siyosiy  kuchi 
o ‘sdi.  Vakillik  organlarini  saylash  prinsipi  qaror  topdi.  Saylovchilar  do- 
irasi  kengaydi.  K am bag‘allar,  ayollarga  saylov  huquqi  berildi.  R ivojlan­
gan  m am lakatlarda  dem okratiya  prinsiplari  joriy  qilindi.  Qonun  oldida 
barchaning tengligi,  shaxs huquqi va erkinliklari,  prinsiplari qaror topdi.
174

---

Jahon sivilizatsiyalari tarixi
XX 
asm ing boshlarida eng katta siyosiy voqealar Rossiyadagi  Fevral 
va O ktabr inqiloblari  boMdi.  Bu inqiloblar Rossiyada m onarxiyani ag ‘da- 
rib,  ulkan  m am iakatda  bolsheviklar  hokimiyatni  q o ‘lga  olib,  sotsialistik 
g ‘oyalarni am alga oshirishga olib keldi. Bu tuzum ning siyosiy asosi sovet 
hokimiyati  bo ‘ldi.  Sovet  hokim iyati  hokim iyatlam ing  boMinishini  bur- 
jua-dem okratik prinsipidan voz kechib, bir sinfning (Proletariatning kam- 
bag‘al  dehqonlar  bilan  ittifoqligidagi)  diktaturasini  e ’lon  qildi.  Am alda 
esa  partiya-davlat yuqori  tabaqasining  hokim iyatga  monopoliyasi  o ‘m a- 
tildi.
SSSR da jam iyatning  ijtimoiy  tuzilm asi  keskin  o ‘zgardi.  Burjuaziya 
va  pom eshchiklar  sinfi jism oniy  y o ‘q  qilindi.  Uning  qoldiqlari  em igrat- 
siya  qildi.  Z o ‘ravonlik  bilan  kollektivlashtirish  dehqonlam i  kolxoz  yer- 
lariga  biriktirib,  uni  partiya-daviat  byurokratiyasiga  qaram   qilib  q o ‘ydi. 
Hunarm andlar kooperativlashtirildi.  M ayda  savdogarlar siqib  chiqarildi. 
0
‘rta  qatlamni  tashkil  qilgan  texnik  v a  ijodiy  ziyolilar,  o ‘qituvchi,  shi- 
fokorlar,  xizm atchilam ing  ulkan  massasi  hokim iyat  qaram og‘ida  qolib, 
xavfsizlik  xizmati  va  targ‘ibot  m ashinasining  sinchkov  nazorati  ostida 
turdi.  Bu repressiv kazarm a-sotsializm  tuzumi, utopist-sotsialistlar,  ilmiy 
kom m unizm   asoschilari  e ’lon  qilgan  sotsialistik g ‘oyalam i  am alga  oshi­
rishga hajv edi.
Bu  davrning  boshqa  an ’anasi  dastlab  Italiya,  keyin  keng  qamrovli 
shaklda G erm aniya va unga yaqin  tuzum da m ilitaristik Yaponiya,  Bolga- 
riya,  Portugaliya va Ispaniyada fashizmning qaror topishi  bo‘ldi.
1929- 1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi toMqinlarida om m aning 
ongini  egallagan  fashizm  G erm aniyada m onopolistik burjuaziyaning iro- 
dasini  bajarish  uchun  xizm atkor bo'ldi  va  uning  manfaatlari  uchun  dun- 
yoni takror taqsim lash, dunyoga hukmron  boMish uchun  kurash  boshladi. 
Bu  tabiiyki,  yetakchi  davlatlar  -   AQSh,  Fransiya,  Angliyaning  qarshi- 
ligiga  uchradi.  Dastlab  ular  fashizmni  sotsializm ga  qarshi  q o ‘ymoqchi 
boMdilar, keyinchalik esa nem is fashizmi dunyoga hukm ron boMish siyo- 
satini qat’iy olib borgani uchun unga qarshi kurashishga m ajbur boMdilar.
Bir  necha  lokal  urushlardan  so‘ng,  1939-yil  sentabrida  II jahon  urushi 
boshlandi.  U ning  dastlabki  bosqichida  G erm aniya  butun  Yevropaning 
katta  qismini  bosib  olib,  Shimoliy  Afrika  tomon  y o ‘naldi.  Bu  urush  in- 
soniyat tarixidagi  eng katta va qonli urush b o ‘lib, m illion  kishilar qurbon 
qilindi.  M inglab  shahar  va  qishloqlar,  m adaniyat  yodgorliklari,  san’at 
asarlari  yo ‘q  qilindi.  II jahon  urushi  antigitlerchilar koalitsiyasining to ‘Ia
175

---

R.  RAJABOV
g ‘alabasi, Germ aniya, Italiya, Yaponiya va ulam ing ittifoqchilari  m ag‘lu- 
biyati  bilan tugadi.
1946-yildan  industrial jam iyatning yangi  tugallovchi  fazasi  boshlan- 
di.  Bu  fazaning  asosiy  mazmuni  ikki jahon  tizim ining  qaram a-qarshiligi 
va  m ustam lakachilik  tizim ining  yem irilishi  natijasida  uchinchi  kuchlar- 
ning shakllanishi  edi.
Dunyo  m iqyosida  va  m am lakatlar  ichida  ijtim oiy-siyosiy  kuchlar- 
ning joylashuvi  o ‘zgardi.  Agar o ‘tgan  bosqichda dunyo  siyosatining uch 
m arkazi-fashizm ,  sotsializm va G ‘arb dem okratiyasi  mam lakatlari  shakl- 
lanib,  bir-biri  bilan  kurashgan  bo‘lsa,  shuningdek,  oxirgi  ikki  m arkaz bi- 
rinchisini y o ‘q qilish uchun birlashgan bo‘lsa, endilikda qaram a-qarshilik 
ikki jahon  tizimlari  -  AQSh  boshchiligidagi  kapitalistik  va  SSSR  bosh- 
chilik  qilgan  sotsialistik  dunyo  o ‘rtasida  bordi.  Yevropaning uncha katta 
b o ‘lmagan  mam lakatlari  -   Shvetsariya,  Shvetsiya,  Finlandiya,  Avstriya 
«neytral  chiziq»ni  tashkil  qildi.  Bir-biriga  qaram a-qarshi  turgan  harbiy- 
siyosiy  bloklar — NATO va Varshava shartnom asi tashkil topdi.
Qurollanish  poygasi,  sovuq  urush,  lokal  urushlar  v a  ziddiyatlar  uc­
hinchi jahon yadro  urushiga olib  kelishi  mum kin  edi  (Shim oliy  Koreya- 
dagi  urush,  Berlin va K arib tushkunliklari).  X alqaro keskinlikni yum sha- 
tish  uchun  bir  necha  bor  urinishlar,  tinchlik  uchun  kuchli  harakat  yadro 
urushiga y o ‘l  bermadi,  lekin uning xavfi  saqlanib qoldi.
M am lakatlar  ichida  ham  ijtimoiy-siyosiy  vaziyat  o ‘zgardi.  Burjua 
dem okratik  tuzum   zonasi  kengaydi.  Italiya,  GFR,  Yaponiya,  ko‘pgina 
ozod  boMgan  m am lakatlar  (Hindiston  va  boshqalar)da  dem okratik  tu- 
zum lar qaror topdi.  Yarim  fashistik tuzum lar saqlanib qoldi  (Portugaliya, 
Ispaniya, N ikaragua,  Paragvay).
Stalin  vafotidan  so ‘ng,  sotsialistik  m am lakatlarda partiya-davlat dik- 
taturasining  rejimi  yum shadi.  Om m aviy  repressiyalar  tugadi  (faqat  Xi- 
toyda  «katta  sakrash»  siyosati  va  «m adaniy  inqilob»  davridan  tashqari). 
J.G elbreyd va boshqa olim lar ikki jahon tizimlari yaqinlashuvining o ‘sib 
borayotgan  an’anasini  ko‘rsatdilar.  Har ikki tom onning m afkurasi  esa bu 
an ’anani  o ‘jarlik bilan  inkor qildi.
Jam iyat  piram idasining  «to‘rtinchi  qavati»  dinam ikasida  sivilizat­
siyaning  yuqori  va  uzoq  muddatli  sikllari  bilan  bir  qatorda  Kondratyev 
sikllariga  o'x shash  uzoq  muddatli  va  qism an  ular  bilan  mos  tushadigan 
uzoq  muddatli  sikllam i  ajratish  mumkin.  Ulardan  so‘nggisi  ikki  aralash 
sivilizatsiyalar  o ‘rtasida  o ‘tish  xususiyatiga  ega.  Har  bir  o ‘rta  muddatli
176

---

Jahon sivilizatsiyalar) tarixi
sikllarda yetakchi  ijtim oiy-siyosiy  uklad  (texnologik va  iqtisodiy  uklad­
lar  bilan  o 'xsh ash)  ko ‘rinadi.  Piram idaning  birinchi  qavatida  bir  xillik 
bo'lm asada,  ko ‘p  ukladlilik  kuzatiladi,  lekin  ukladlar  o ‘rtasida  kuchlar 
nisbati  o ‘zgaradi.
Am erikalik  olim lar  qisqaroq,  o ‘rta  m uddatli  siyosiy  sikllam i  ajrata- 
dilar.  XIX  asr oxirida Adams  12 yil  davriylik  bilan AQSh  siyosiy  hayoti 
mayatnigining  tebranishini  ko‘rsatdi.  Artur  Shlezinger  (katta)  1949-yil- 
da M ustaqillik Deklaratsiyasi  qabul  qilingandan  so‘ng, AQSH  o‘z  ichida 
siyosiy  kurs  o ‘zgarishlarining  o ‘n  bir  sikllarini  ajratdi.  Ulardan  oltitasi 
dem okratiyaning  kuchayishi,  beshtasi  esa  uni  to ‘xtatib  turishdir.  U  ikki 
harakatsiz nuqtalar oralig‘ida tebranadigan  m ayatnik g ‘oyasini  inkor qil­
di.  Sikl  millari  orqaga qaytarmaydi.
A .M .Shlezinger (kichik) sikllam i uzunligi asosiga bir avlodning siyo­
siy  hayotini  q o'y d i,  qaysiki,  har o ‘n  besh  yilda  pozitsiyalar almashinuvi 
bilan avlodlar almashinuvi  o ‘ttiz yil  atrofida cho‘ziladi.
Shunday tarzda,  ijtim oiy-siyosiy  sohada texnologik va iqtisodiy sikl- 
lar bilan o ‘zaro aloqadagi  turli  uzunlikdagi  sikllam i  ko‘rish  mumkin.