2.
Jamiyat ijtimoiy stratifikatsiyasining evolyutsiyasi.
0 ‘rta asr
jam iyati antik sivilizatsiyadan m urakkab ijtimoiy tuzilmani meros qilib
oldi. Qaysiki, u m odifikatsiya qilindi, feodal jam iyatga mos ijtim oiy gu-
ruhlar bilan boyitildi.
Feodal jam iyat ijtim oiy pog‘onasining eng yuqorisida feodallar sinfi
— yer egalari, oliy ruhoniylar, harbiy boshliqlar u yoki bu darajada impe-
rator, sulton, xon, qirolga bo'ysunganlar turar edi. Ular doim iy ravishda
urushlar, soliqlar y ig ‘ish, o ‘zaro urushlar bilan band edilar.
Ularga qaram a-qarshi tom onda o ‘zining tirikchiligi va feodalga pul
va m ahsulot hisobida bir qism hosilni beradigan, chek yerga ega bo‘lgan
qaram dehqonlar turar edi. Qaram dehqon x o ‘jayin tom onidan sotilishi,
askarlikka berilishi va jazolanishi m umkin edi.
Shaharlarda boy savdogar-hunarm andlar, sex oqsoqollari, sudyalar,
sudxo‘r-bankirlar, amaldorlar, kam bag'al hunarmandlar, xizm atkorlar,
xalfalar, m ayda savdogarlar, qullar yashar edi. O lrta asrlar oxirida sha
harlarda burjua jam iyatining sinflari tadbirkor - kapitalistlar va yollanm a
ishchilar shakllana boshladi.
XVI-X1X asrlarda burjua ijtim oiy-siyosiy tizim ining shakllanishi va
keng tarqalishi jam iyat tuzilm asida tub siljishlarga olib keldi. Ijtimoiy po-
g ‘onaning cho‘qqisida o ‘z tarkibiga ko‘ra, bir xil boMmagan kapitalistlar
177
R. RAJABOV
sinfi turardi. Uning asosida savdo va tadbirkorlik orqali katta ja m g ‘arm a
to ‘plagan va uni m anufaktura-fabrika, qishloq x o ‘jaligi va qurilish kom-
paniyalariga qo ‘ygan savdo-m oliya kapitalistlari turadi.
Katta yer egalari uzoq vaqt o ‘z m avqelarini saqlab turdilar, lekin asta-
sekin ular qo ‘shim cha qiym atning bir qismini o'zlashtirib, tadbirkorlik
bilan shug‘ullandilar v a burjua sinfiga transform atsiya qildilar.
0
‘z ishchi kuchini sotib yashaydigan ishchilar sinfi ham bir xil emas
edi. Yuqori malakali ishchilar, kasaba uyushm alari rahbarlari uncha kat
ta boMmagan qatlam edi. Ishchilarning asosiy qismi shafqatsiz ezilardi.
Yarim proletariat va mavsum iy ishchilar bir qism yerga ega bo'lib, ozgi-
na ish haqi olar edilar. Lyumpen proletariat tasodifiy ish haqi, o ‘g ‘rilik,
qashshoqlik bilan yashar edi.
Dehqonlam ing ham qiyofasi o ‘zgardi. Uning tarkibidan bevosita ish
lab chiqarishga ishtirok etishdan ajralm agan qishloqlam ing burjuaziyasi
ajralib chiqdi. 0 ‘rtahol dehqonlar o ‘z ehtiyojlarini o ‘z shaxsiy x o ‘jalikla-
ridan qondirib yashar edilar. Ulardan tashqari, ozgina yerga ega boMgan
qashshoq dehqonlar, batraklar, qishloq hunarm andlari, yersiz dehqonlar
qishloqda ko ‘pchilikni tashkil qildi.
Shahar m ayda burjuaziyasining ancha katta qatlami: m ayda savdo-
garlar, maishiy xizm at ko‘rsatish d o ‘konlari, sartaroshxona, oshxona,
restoran, ustaxona egalari shakllandi. U lar tovar va xizm atlam i sotish hi
sobidan yashab, turli soliq v a m ajburiyatlam i o ‘tar edilar.
Industrial jam iyatda ziyolilam ing o ‘sib borayotgan qatlam i shakllan
di: ilm iy-texnik (olim , injenerlar, texniklar, agronom lar), ijodiy-badiiy:
(rassom , artist, musiqachi, yozuvchi va boshqalar), iqtisodiy (menejerlar,
boshqaruvchilar). U lam ing sezilarli qismi industrial m ashinaning ziyoli
bo ‘g ‘ini - «oq yoqalilar» sifatida chiqib, o ‘z malakali ish kuchini sotish
hisobiga yashar edilar; qisman gonorar, m edsenatlar hisobidan yashovchi
erkin m ehnat kishilari.
Byukrokratik davlat m ashinasiga xizm at qiladigan, buning uchun ish
haqi oladigan va ishdan ketgandan keyin nafaqa oladigan am aldorlar qat-
lamini alohida k o ‘rsatish lozim.
Anchagina katta ijtimoiy qatlamni harbiy xizm atchilar tashkil etdi.
Eng a w a lo , jam iyatda alohida o ‘rinni egallagan ko‘p sonli zobit va gene-
rallar asosan zodagon va burjuaziya ichidan tanlab olinar, ular hukmron
tabaqaning tayanchi edilar. Vaqti-vaqti bilan ular ochiq harbiy diktaturani
o‘m atar edilar.
178
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Industrial jam iyatda diniy farqlar saqlanib qoldi, lekin o ‘tm ish aha-
miyatini yo‘qotdi. Lekin m illiy-etnik m ansublik, ayniqsa, milliy davlat-
larning shakllanish davrlarida Yevropada XVI11-XIX asrlar va XX asrda
milliy-ozodlik harakatining kuchayishi davrlarida roli kuchaydi.
S o‘nggi industrial jam iyatda sotsialistik variantda ijtimoiy stratifi-
katsiya tubdan o‘zgardi. Pomeshchiklar, burjuaziya, quloqlar, ruhoniy-
lar nafaqat iqtisodiy, huquqiy balki jism oniy yo ‘q qilindi. Ishchilar sinfi
gegemon deb e’lon qilindi, lekin davlat - byurokratik apparati tom oni
dan ekspluatatsiya qilinadigan sinfga aylandi. Dehqonlar majburiy jam o-
alashtirish natijasida yerdan ajralib, jam o a x o ‘jaligi (kolxoz) dalalarida
ozgina ish haqi hisobiga ishlashga m ajbur bo‘ldilar. Tomorqa x o ‘jaligi
ham ozgina darom ad berar, uning uchun soliq to ‘lanar edi. «Ziyolilar»
qatlami injenerlar, loyihachilar, fan, ta ’lim, m a’daniyat xodim lari hi
sobiga m iqdoriy o ‘sdi, lekin «shubha’ ostida turgan huquqsiz ijtimoiy
qatlam kam bo ‘lib qoldi. Ijtimoiy piram idaning cho‘qqisida esa yangi
hum kron sin f paydo bo‘ldi. Bu sinfga partiya-davlat xodim lari, arm iya
generaliteti, xavfsizlik xizmati xodimlari kirar edi. Aynan shu sin f am alda
«umumxalq» va shirkat m ulkiga x o ‘jayinlik qildi, qo'shim cha qiym atni
o ‘zlashtirib oldi, jam iyatga rahbarlik qildi, norozilik va o ‘zgacha fikrlash-
ni shavqatsiz bostirdi. Jam iyatning boshqa qatlam lari teng va huquqsiz
edilar. M illiy farqlar nazarga ilinmadi. Milliy urf-odat, an’analar ta ’qib
ostiga olindi. Respublikalar o ‘rtasida chegaralar hukm ron elita tom oni
dan takror-takror o ‘zgartirilib, ko‘plab xalqlar jazolandi, kelajakda milliy
va etnik guruhlar o ‘rtasida ixtiloflarda urug‘ tashlandi.
Feodal kapitalistik jam iyatlarda siyosiy hayot, davlat va huquq, o ‘rta
asrlar jam iyatida ichki va tashqi siyosat amir, sulton, xon, qirol (im pera-
tor), yirik feodallar, ulam ing yaqinlari, vazirlam ing asosiy m ashg‘uloti
edi. Xalq ommasi noroziligi qo ‘zg‘olon v a x a lq harakatlari shaklida siyo
siy kurash shaklini oldi. Bu harakatlar soliq va m ajburiyatlam ing oshib
ketishi, ijtimoiy zulm ga qarshi norozilik edi.
Siyosiy partiyalar ijtimoiy qatlam, guruhlarning m anfaatini himoya-
chisi sifatida burjua jam iyatda paydo bo‘ldi. A ngliyada 1215-yilda aholi
turli qatlam lari huquq m anfaatlarini him oya qiladigan qonuniy hujjat-
liuyuk ozodlik xartiyasi qabul qilindi. Toifalar vakillik organlari: Ang-
liya parlamenti (1265-y), Fransiyada General shtatlar (1302-y), Germ an
knyazliklarida lantaglar (XIII asr oxiri) yuzaga keldi. Birinchi haqiqiy
siyosiy partiya Angliyadagi tori va viglar partiyalari edi. Lekin siyosiy
179
R. RAJABOV
partiyalar industrial jam iyat qaror topishi bilan o ‘z o ‘m ini topdi. X IX
asrda Yevropa va Shim oliy A m erikada har bir sin f o ‘z partiyasiga ega edi.
A sosan bular parlam ent partiyaiari edi. X IX asr o ‘rtalarida ezilgan sinf-
lam ing m anfaatlarini him oya qiladigan, m avjud tuzum ni ag ‘darib, yangi
jam iyatni qurishga ahd qilgan yangi tipdagi partiyalar paydo bo‘ldi. Bu
blankistlar, kom m unistlar ittifoq, intem atsional anarxistlar edi. XIX asr
oxirida ko‘pgina Yevropa m am lakatlarida sotsial-dem okratik partiyalar
paydo b o ‘ldi. Rossiyadagi inqiloblar vaqtida sotsial-dem okratlar (bolshe-
viklar, m ensheviklar), eserlar, kadetlar, oktyabristlar faoliyat ko ‘rsatdi-
lar. Qaram Turkiston o ‘lkasida ham sotsial-dem okratlar partiyasining
bo‘limlari rusiyzabon aholi ichida tashkil topdi. Bolsheviklar partiyasi
hokim iyatni egallab, davlat apparati, sovetlar, kasaba uyushm alari, yosh-
lar harakatini to ‘la o ‘ziga bo‘ysundirdi. Siyosiy hayotni bunday cheksiz
monopollashtirish industrial jam iyatning so ‘nishi uchun xos xususiyat
edi va halokat bilan tugashi aniq edi. Shu bilan birga, saylovchilar yirik
burjua va sotsial-dem okratik partiyalarga ishonchni y o ‘qotdilar. Q ator
G ‘arb davlatlarida ikki partiyali tizim saqlanib qoldi (AQSH, Angliya).
Sharq dunyosida davlat shaxs ustidan an'anaviy cheklanm agan hukm ron-
likka ega edi. Yevropa tarixida o‘rta asr davlati taraqqiyotini uch bosqich-
ga ajratish m um kin: ilk feodal davlatning paydo b o ‘lishi va shakllanishi,
davlat feodal tarqoqlik holati, m arkazlashgan davlatning shakllanishi; ilk
o ‘rta asrlarda qirollik harbiy dem okratiya tam oyilida shakllandi. Harbiy
boshliqning kuchli hokim iyati ko ‘ngilliiar q o ‘shini va bir qism shaxsiy
qism ga asoslangan edi.
Asta-sekin oliy hukm dor (podsho, sulton, qirol, im perator)ning funk
siyasi kengaydi. U endi muntazam q o ‘shin, davlat apparati, huquq nor-
malariga asoslanar edi. U yerlam ing oliy egasi, feodal rentani oluvchiga
aylandi. H ukm dorning qoMida harbiy, sud, siyosiy-m a’m uriy hokim iyat
to ‘plandi. Qirol yoki podsho ilk o ‘rta asrlar oxirida eng katta feodal yer-
mulk egasiga aylandi.
Sharq m am lakatlarida m arkazlashgan feodal jam iyat ancha erta pay
do bo‘ldi. IX asrdan O lrta Osiyo (Somoniylar, Qoraxoniylar, G ‘aznaviy-
lar, Saljuqiylar), Xitoy, Hindiston, M ongoliyada qudratli feodal davlatlar
shakllandi. Kuchli davlat hokim iyatining shakllanishida din alohida rol
o ‘ynadi. Davlat hokim iyati m arkazlashuv an ’anasini q o ‘llab-quvvatlash
uchun diniy tashkilotdan foydalandi. Cherkov siyosiy kuchga aylandi.
Feodal tarqoqlik davrida m arkazlashgan davlatlar parchalandi yoki ular
180
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
nominal hokim iyatni saqlab qoldi. M arkazdan qochuvchi kuchlar ustuvor
boMdi. Yer-mulk, taxt uchun qonli kurashlar kuchaydi.
XIV-XVI asrlarda Sharq va G ‘arbda kuchli feodal davlatlam ing pay
do boMish an ’anasi kuchaydi. Sharqda U sm oniylar imperiyasi, Temuriy-
lar, Boburiylar, Shayboniylar kabi qudratli davlatlar vujudga keldi. Bu ilk
feodal m arkazlashgan davlat boMmay, feodal jam iyatning ijtim oiy-siyo-
siy hayotdagi yangi o ‘zgarishlar asosidagi olg‘a siljish edi.
Bu davrda Yevropada toifaviy m onarxiya davlat hokim iyatining
yetakchi shakli edi. Har bir toifa vakillik organi (parlam ent, general shtat-
lar, zemstvo sobori)ga o ‘z delekatlarini m uhim siyosiy m asalalam i mu-
hokama qilish uchun yuborar edi. Bu organ ba’zida hukm dom i taxtdan
tushirar yoki saylar edi.
Feodal suverenitetiga qarshi turgan mustaqil kuchli davlat apparati
shakllandi. H ukm dorga bo'ysungan q o ‘shin tashkil topdi. M illatning su-
vereniteti huquq manbasi sifatida qirol hukum atida nufiizli o ‘rinni egal-
ladi. Taxt vorisligi muam mosi hal qilindi. Bu m asalada qat’iy tartib-qoida
o'm atildi. Sharq m am lakatlarida esa taxt vorisligi muammosi qonli kech-
di. Bu ko ‘p hollarda m arkaziy hokim iyatni zaiflashtirdi.
Feodal yer-m ulkining vorisligida m ayorat tartibi joriy qilindi. Mulk
maydalashib ketm asligi uchun katta o ‘gMlga qoidiriladigan boMdi. Feo-
dalning qaram dehqonga nisbatan suiiste’moli cheklandi. Erkin shahar-
lam ing im tiyozlari tugatildi. Bu m a’lum darajada feodal tarqoqligini bir
muncha chekladi, yetuk feodal jam iyatning bozor m unosabatlarini tar-
tibga solish v a kelgusi burjua jam iyatining unsurlarini shakllantirishga
shart-sharoit yaratdi.
Italiyada kuchli shahar-davlatlar-Venetsiya, Genuya, Florensiya o ‘r-
tasida kurash boshlandi. Q ator Sharq m am lakatlarida kuchli podsho ho
kimiyati shakllandi ( 0 ‘rta O siyoda Temuriylar, Shayboniylar; Hindiston-
da Boburiylar; Old Osiyoda Usm oniylar; E ronda Safaviylar). Lekin bu
mam lakatlarda siyosiy dualizm va toifaviy vakillik organlari shakllanm a-
di. Natijada. bu im periyalar asta-sekin o 'zaro feodal urushlar girdobiga
tushib qolib, oqibatda davlatlar halokatga uchradi.
Davlatchilikning keyingi bosqichi Yevropada ko‘pgina m am lakat
larda mutlaq m onarxiyalam ing X V asr oxirida shakllanishiga olib keldi.
Hunda yirik m illiy davlatlam ing tashkil topishi yordam berdi. Fransiya,
Angliya, Ispaniya, Rech Pospolitasi, Rus davlatlarida m arkazlashgan
monarxiya hokim iyatining kuchayishi, vakillik toifaviy organlarning
181
R. RAJABOV
aham iyatininm g kuchayishi bunga yordam berdi. Am erikaning ochilishi-
dan so ‘ng v a uning katta qismini m ustam laka qilinishi natijasida Ispani-
ya eng katta jahon im periyasiga aylandi. Uning hududi G ‘arbiy Yevropa
va Am erikaning katta qismini qam rab olgan edi. Germ aniya va Italiya
tarqoq davlatlar boMib qolaverdi. Lekin siyosiy kuchlam ing tengligi uzoq
davom etmadi.
XVII asrda (N iderlandiyada XVI asm ing ikkinchi yarm idan) absol-
yutizm ning tushkunligi boshlandi. K uchga to ‘lib borayotgan burjuazi
ya siyosiy m aydonda o ‘ziga tegishli o ‘rinni talab qila boshladi. Ingliz
va fransuz burjua inqiloblari absolyutizm ga kuchli zarba berdi. Qirollar
o ‘lim jazosiga tortildi, zodagon feodallam ing sezilarli qismi jism onan
y o ‘q qilindi. Inqilob natijasida hokim iyatga kelgan N apoleon m utlaq ho-
kim iyatning qator belgilarini takror tikladi. Bu yangi - bozor m unosa
batlariga asoslangan jam iyatning ilgor etakchi ijtimoiy qatlam i-tadbirkor
savdo - sanoatchilam ing hokimiyati shakli boldi.
Yevropaning k o ‘pgina davlatlarida m utlaq m onarxiyalar oz hokimi-
yatini saqlab qolishga urinmasin, uni liberal islohotlar bilan yum shatish
yangi siyosiy tuzum demokrat.iyaning qaror topishiga to ‘sqinlik qila ol-
madi. Industrial jam iyatlarning asosiy konsepsiyalari shakllandi, liberal
goyalar keng tarqaldi. Liberal goyaga kora insoniyat hayotining asosiy
qadriyati erkinlik. Individning erkinligi jam iyatdan yuqori turadi. Alohida
shaxslam ing har qanday foydali faoliyati jam iyat uchun foydali boladi.
Hayot bu musobaqa, davlatning vazifasi barcha odam lar ucun m usobaqa-
ning boshlanishida teng im koniyatlar bilan tam inlash. Keyin esa barcha-
sini raqobat hal qiladi va barchasini jo y jo y ig a qoyadi. Liberalizm ning
asosiy raqibi m arksizm edi. AQShdagi prezidentlik respublikasi, Angli-
yada konstitutsiyaviy m onarxiya liberal g ‘oyalam ing yaqqol ko‘rinishi
edi. Dem okratiya asosida barcha fuqarolam ing teng huquqli va erkinli-
gini tan olish, alohida guruhlar uchun feodal toifaviy, kasta va boshqa
cheklashlam i bartaraf qilish, shaxsiy va mulkiy huquqlam i huquqiy hi-
m oya qilish, irqiy, milliy, diniy belgilarga k o ‘ra kam sitishlam i tugatish,
m a’lum bir beigilangan yoshga yetgan fuqarolarga markaziy, mahalliy
va m unitsipial organlarga saylash va saylanish huquqini berish yotar edi.
Erkin bozor raqobati siyosiy raqobat erkinligi bilan to ‘ldiri!gan edi.
Burjua dem okratiyasining asosiy va muhim tamoyili-qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokim iyatlariga b o ‘ysunish edi. Bu hokim iyatni
182
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
monopoliya qilish va biror bir diktaturani o ‘m atilishiga y o ‘l qo ‘ym as
edi. Albatta, turli m am lakatlarda dem oktariyaning bu asosiy tam oyillari
ijtim oiy-siyosiy kuchlarining nisbatidagi o ‘zgarishlam i aks ettirgan hol
da keskin siyosiy kurash natijasida o ‘zgardi. Lekin bu industrial sivili-
zatsiyalam ing yetuklik bosqichida erishilgan siyosiy revolyutsiyaning
cho‘qqisi edi. Kapitalizm taraqqiyotining m onopolistik, keyin esa davlat-
m onopolistik bosqichlariga o 'tish hokim iyatni yirik burjuaziya qoMida
to ‘planishiga olib keldi. D em okratiya asoslarining cheklanishi umum-
milliy tushkunliklar sharoitida qator inqiloblarga ochiq diktaturalam ing
o ‘m atilishiga olib keldi. Bu totalitar davlatlam i - Germ aniya, Italiyada
fashizm, SSSRda, keyin esa boshqa sotsialistik m am lakatlarda ham da
Lotin A m erikasi, Osiyo, Afrikaning qator ozod b o ‘lgan m am lakatlarida
avtoritar - totalitar tuzum ning qaror topishida yaqqol k o ‘rindi.
Inson totalitar siyosiy tizim da ulkan, ham m a narsani yutib yubora-
digan davlat byurokratik m ashinaning vintchasiga aylantirildi. Totalitar
davlat hokim iyatlarini taqsim lash tam oyilini chetga uloqtirdi. Hokim iyat
to ‘laligicha hukm ron tabaqaning q o 'lid a to ‘plandi. Davlat boshqaruvi-
ning m arkazlashuvi va m am lakatning m ilitarizatsiyalashuvi o ‘ta had-
dan oshib ketdi. Huquqiy suiiste’mol keng avj oldi. Repressiyalar keng
qo‘llanildi. G ‘arb m am lakatlarida industrial sivilizatsiyaning so‘nish
davrida hukm ron tabaqa tom onidan hokim iyatni hukm ron elita tom oni
dan m onopollashtirish, m ilitarilizm ning kuchayishi, fuqarolam ing huquq
va erkinliklarini cheklanishi kuzatildi.
T ayanch ib o ra la r: uzoq muddatli sikl, transform atsiya, evolyutsiya,
Jakeriya, Uot Tayler, Ivan Bolotnikov, g ‘ayridin, yuz yillik urush, de
mokratik tuzum , parlam ent m onarxiyasi, kapitalistik, Parij kom m unasi,
proletar, kapitalistik jam iyat, parlament, general shtatlar, zem stvo sobori,
diktatura, avtoritar - repressiv tuzum.
Savol va to p s h iriq la r:
Do'stlaringiz bilan baham: |