5- ja d v a l
M a k ro m o d ellar bloki va
ko ‘rs a tk ic h ia r
O'
ti
sh
d
sv
ri
(V
I
a
s
r)
0
‘r
ta
s
a
rl
a
r
s
iv
il
iz
a
ts
iy
a
s
i
(X
II
a
s
r)
In
d
u
s
tr
iy
a
a
ra
fa
si
s
iv
il
iz
a
ts
it
y
a
s
i
(X
V
I
a
s
r)
In d u s tria l sivilizatsiya
X lX a sr
o 'r ta la r i
X X a srn in g
6 0-yillari
A Q SH
SSSR
T a k ro r ishlab c h iq a ris h tu zilm asi
Takror ishlab chiqaruvchi sektorlar:
shaxsiy iste’mol
50
40
30
39
27
20
davlat iste’moli
12
13
15
15
16
24
oraliq mahsulot
15
19
20
23
24
26
birlamchi m ahsulot
15
15
13
12
8
13
intcllektual m ahsulot
3
5
7
8
10
8
b o/or infratuzulmasi
5
8
10
12
15
9
Jam i:
100
100
100
100
to o
100
155
R. RAJABOV
Sohaviy tuzilm a
Sohalararo komplekslar:
agrosanoat
45
35
25
15
8
12
shaxsiy iste’mol m ahsulotlarini ishlab
7
g
10
13
15
8
chiqarish
7
7
9
12
15
9
m ashinasozlik
6
7
g
10
9
11
yoqilg'i-energetika
5
6
7
8
8
9
konstruksiya mahsulotlari
10
11
11
11
10
12
qurilish
6
7
7
8
7
8
transport
7
10
12
9
11
17
harbiy-sanoat
-
-
1
3
4
3
ilmiy-texnik
4
5
5
6
6
7
ijtim oiy
3
4
5
5
7
4
tashqi iqtisodiy
J a m i:
100
100
100
100
100
100
P o g ‘onaviy tu z ilm a
Takror ishlab chiqarish darajalari:
uy xo ‘jaligi
60
45
30
20
8
15
yakka xo'jalik
30
40
45
55
65
50
hududiy
10
10
12
10
7
8
milliy
-
5
10
10
10
22
baynalminal
-
-
3
5
10
5
J a m i:
100
100
100
100
100
100
Texnologik tu zilm a
Ishlab chiqarishning texnologik usullari:
qoldiq (relikt)
60
20
10
5
-
5
o 'rta asr
40
70
10
5
-
2
industrial arafasi
-
10
75
10
g
15
industrial
-
-
5
80
92
78
J a m i:
100
100
100
100
100
100
Iq tisodiy tu zilm a
M ulkchilik shakllari:
shaxsiy
25
25
25
20
13
20
m ayda xususiy
35
30
25
20
12
5
katta xususiy
5
20
30
45
50
-
jam oa, kollektiv
20
15
10
5
5
20
davlat
15
10
10
5
10
50
xalqaro
-
-
-
5
10
5
Q iy m at tu zilm asi
Q iym at unsurlari:
m oddiy sarflar
20
25
25
30
25
30
am ortizatsiya
5
g
10
10
12
g
m ehnat to 'lovi
50
40
30
25
20
17
ijtimoiy iste’mol
5
7
10
10
13
12.
jam g 'arm a
5
5
g
10
13
13
noishlab chiqarish iste’moli
15
15
17
15
18
20
J a m i:
100
100
100
100
100
100
156
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Takror ishlab ehiqarish tuzilm asida shaxsiy iste’mol uchun belgilan-
gan m ahsulotning hissasi taxm inan ikki m arta pasayib ketgani belgilana-
di. Bu asosan oraliq m ahsulotning sezilarli o ‘sishi hisobi (texnik progress
va m ehnat taqsim otining chuqurlashuvi bilan)ga bozor infratuzulmasi
xizmatlari (bozom ing rivojlanishi va m uom ala sohalarining kengayishi)
va davlat iste’m oli uchun m ahsulot (iqtisodiyotning m iliratizatsiyasi,
byurokratik apparat va davlat mulkining o ‘sishi) hisobiga am alga oshi-
rildi.
Fan, m a’daniyat va ta ’ limda m ashg1 ul bo‘ lganlaming soni bir necha m ar
ta oshishi natijasida intellektual m ahsulotning hissasi k o ‘paydi. So‘nggi
industrial jam iyatning sotsialistik varianti kapitalizm ga qaraganda, shax
siy iste’mol sektor v a ayniqsa, davlat iste’molini (haddan tashqari kat
ta ulush — davlat apparati, m udofaaga ju d a katta xarajat) katta hajm ida
shaxsiy iste’mol sektorining qisqarishi, boshlang‘ich m ahsulot (mineral,
qishloq x o ‘jaligi v a o ‘rmon xom ashyosi)ning ko‘payishi yuz berdi.
Iqtisodiyotning sohaviy tuzilmasi o ‘zgardi. Agarda o ‘rta asrlarga
o ‘tish davrida qishloq x o ‘jaligi va uning m ahsulotini qayta ishlaydigan
sohalar yetakchi bo‘lsa, (antik sivilizatsiyaga qaraganda, katta miqdor-
da), XX asr o ‘rtalarida agrar sohaning ulushi to ‘rt m arta pasaydi. Bu ish-
chilam i katta m iqdorda m ehnat qurollari (uning hissasi ikki m arta oshdi),
xalq iste’moli sanoat m ahsulotlari va xizm atlari, ashyolar (metallar, kim
yo m ahsulotlari), harbiy aslaha, ilmiy texnik, ijtimoiy, tashqi iqtisodiy
funksional komplekslar.
SSSR iqtisodiy tuzulm asida harbiy-sanoat, yoqilg‘i-xom ashyo kom p-
lekslari sanoat m ahsulotlari v a shaxsiy xizm atlarga qaraganda ustuvor
bo‘ldi. A grosanoat sektorining hissasi yuqori boMsada, uning samarasi
past edi.
Iqtisodiyotning pog‘onaviy tuzilm asiga o ‘tish davriga qaraganda, na
tural uy-xo‘jaligining ulushi k o ‘p m arta kamaydi. M ahsulot va xizm at-
lar ishlab chiqaradigan m ayda va yirik korxonalarda yakka qayta ishlab
ehiqarish taxm inan ikki m arta o ‘sdi.
Hududiy takror ishlab ehiqarish ulushi o ‘sha darajada qoldi. 0 ‘rta
asrlar sivilizatsiyasida milliy takror ishlab chiqarishning ulushi keskin
oshdi. Industrial davr oxiridan internatsional ishlab ehiqarish o ‘sdi.
Sotsialistik variant m illiy (asosan, harbiy sanoat kom pleksi va trans
port) ishlab chiqarishning katta salmogM bilan ajralib, yakka va internat
sional darajada egallagan o ‘m idan past edi.
157
R. RAJABOV
Iqtisodiyotning texnologik tuzilmasi dinamikasi ishlab ehiqarish va
ukladlam ing texnologik ukladlari almashinuvini aks ettiradi. Ular o ‘tish
davrida oldingi sivilizatsiyalardan m eros qilingan edi. Har bir navbatdagi
sivilizatsiyada o ‘tm ish qoldiqlarini saqlab qolgan holda va ishlab chiqa-
rishni keyingi usullarining kurtaklarida paydo bo‘lgan o'zin ing ishlab
ehiqarish texnologik usuli yetakchi edi. H ukm ron texnologik ukladlar
davriy almashdi.
SSSRda XX asr o ‘rtalarida, ayniqsa, shaxsiy yordam chi uy x o ‘jaligi,
agrosanoat, xizm atlarni ishlab ehiqarish, ishlab chiqarishning industriya-
gacha bo‘lgan usullam ing salm og‘i katta edi. Industrial texnologiyalar
harbiy sanoat, yoqilg‘-xom ashyo va transport m ajm ualarini qam rab ol
gan edi.
Iqtisodiy tuzilm a mulkchilikning turli shaktlarining nisbati, bozor
munosabatlari sohasi tubdan o‘zgardi. Feodalizm ga o ‘tish davrida jam oa
va kichik xususiy m ulk ko‘proq bo'Isa, keyin yirik xususiy mulk (aksi-
oner, m onopolistik shunga kiradi) XX asr o ‘rtalarida taxm inan o ‘n mar
ta o ‘sdi. D avlat mulki ulushi pasaydi. Davlat m onopolistik kapitalizm i
davrida u yana o ‘sdi. Sotsialistik variantda davlat mulki yetakchi boMdi.
M ayda xususiy mulk ulushi kam aydi, lekin ular qishloq x o ‘jaligi (oila-
viy ferm alar) va xizm at sohasida o ‘z mavqeini saqlab qoldi. Transmilliy
kompaniyalar, kapital ehiqarish bilan bog‘liq boMgan xalqaro m ulkning
paydo bo‘lishi va uning salm og‘i o ‘sdi.
Agar o ‘rta asrlar sivilizatsiyasiga o ‘tish davrida natural xo‘jalik yetak
chi b o ‘lsa (bozor m unosabatlarida antik davrga qaraganda orqaga qaytdi),
keyin bozor chegaralari tez kengaydi. Industrial sivilizatsiyada esa ayri-
boshlov shaklinining hukm ron natural m unosabatlam i minimal darajaga
keltirdi. Sotsialistik iqtisodiyotda bozor munosabatlari rejali-byurokratik
apparatni aralashuvi bilan bozor infratuzilmasini m inim um ga keltirdi.
Q iym at tuzulm asi dinamikasi am ortizatsiya va moddiy sarflar ham
da ijtimoiy iste’mol kanallari (s o g iiq n i saqlash, bepul ta ’lim, nafaqa va
h.k.) orqali qayta taqsim lanadigan zaruriy m ahsulot qism ining o ‘sishi bi
lan tavsiflanadi.
Sotsialistik variant m ahsulotning katta xom ashyo hajmi va m ehnat
haqining kam ayishi bilan farq qiladi.
2.
Iq tiso d iy u k la d la r n i o ‘rg a n ish . Iqtisodiyot ham m a vaqt - ilk
sinfiy sivilizatsiyaga o ‘tish davridan boshlab ko ‘p ukladli boMib qoldi
va bundan keyin ham shunday bo‘lib qolaveradi. B iroq m ulkchilikning
158
|a h o n sivilizatsiyalari tarixi
turli shakllariga asoslangan va taqsim ot ham da ayriboshlashning tegishli
shakllariga asoslangan iqtisodiy ukladlam ing nisbati v atark ib i o ‘zgara-
di. Shuning uchun ishlab chiqarishning bir-birini alm ashtiradigan iqtiso
diy usullarini har birining tuzulm asi bo ‘lmay, o ‘ziga xos bo‘ladi. Lokal
sivilizatsiyalar rivojlanishining o ‘xshash bosqichlarida ham u farq qi
ladi. Shu bilan birga, bu sohada yetakchi an’analam i ajratish m um kin.
Uning asosida iqtisodiy m unosabatlarning genetikasi va siklik dinam i-
kasi yotadi.
Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish usuli (ijtim oiy-iqtisodiy to
m ondan) sivilizatsiyadan sivilizatsiyaga o ‘zgaradi. X o‘jalikni tovarligi-
ni o ‘sishi oilaning ehtiyojlarini yanada katta ulushlarini tovar va pullik
xizm atlam i sotib olish hisobidan qoplanar edi. Lekin shaxsiy xizm atlar-
ning sezilarli ulushi hech qanday tovar xususiyatiga ega emas edi. Oila
dastlab, o‘z-o‘ziga xizm at ko‘rsatish asosida, keyinchalik esa o ‘z ehti
yojlarini qondirish uchun tobora k o ‘proq (ayniqsa, shaharlarda) bozorga
m urojaat qila boshladi.
M ehnatda m ayda xususiy m ulkchilikka asoslangan ishlab chiqarish
o ‘rta asrlar Yevropasi va Sharq m am lakatlariga yetakchi o ‘ringa ega
b o ‘lib, qishloqni qam rab olgan edi. Bu yerda esa feodal m unosabatlar
dehqon oilalarining natural x o ‘jalig i bilan birga hukm ron edi. 0 ‘rta asr
shaharlarida m ahsulotlar asosiy qism i sexlarga birlashgan hunarm and-
lar tom onidan ishlab chiqarilib, m ayda savdogarlar tom onidan sotilar
edi. To‘lov asosida xizm atlar asta-sekin rivojlandi. K apitalistik ukla-
dning shakllanishi, rivojlanishi bilan m anufakturalar, fabrika-zavodlar
iqtisodiyotning m ustaqil y o ‘lidan m ayda tov ar ukladini chetga surib
q o ‘ydi.
Industrial jam iyat arafasida mehnatni uyda tashkil qilish keng tarqa-
lib, savdo kapitaliga qishloqdagi m o‘l-ko‘l arzon ishchi kuchidan m ahsu
lot olishga im kon berdi. Qishloq x o ‘jaligid a ish bilan band b o ‘lganlar so-
nining kam ayishi xizm at k o ‘rsatish, sanoat sohalarining yuqori darajada
rivojlanishiga shart-sharoit yaratdi. A Q Shda xizm at ko'rsatish sohasida
XX asr o ‘rtalarida aholining yarmi band edi. Xizm at k o ‘rsatish sohasida
va qishloq xo ‘jaligid a m ayda tovar ukladi uchun tegishli joy qoldi.
Sotsialistik iqtisodda m ayda tovar ukladi, ayniqsa, jam oalashtirish
orqali z o ‘ravonlik bilan to ‘la siqib chiqarildi.
Jam oa Yevropa va Sharq m am lakatlarida feodal jam iyatning tayanch-
laridan biri edi. Ular o‘zini tashkillashtiradigan, o'zaro yordam qiladigan
159
R. RAJABOV
qishloq jam oalari feodal rentasini am alga oshirishning kafolatchisi edilar.
B ozor m unosabatlari jam oani yemirdi. Lekin Sharq m am lakatlarida u ho-
zirgacha saqlanib qoldi. Jam oa yer egaligi, bir tekisda yem ing taqsim -
lanishi ham da yem ing davlat mulki bo ‘lishi dehqonchilikda progressga
to ‘sqinlik qildi.
Q uldorlik ukladi o ‘rta asrlar va industriya arafasida qoldiq (relikt)
sifatida k o ‘proq Sharq m am lakatlarida saqlanib qoldi. A m erikaning
ochilishi v a m ustam laka qilinishi b ilan kutilm aganda takror tu g ‘ildi.
Q ulchilik om m aviy tus oldi. Shim oliy A m erikada qulchilik X IX asm ing
60-yillarida industrial sivilizatsiyaning gullab-yashnagan davrida bekor
qilindi.
Feodal ukladi yirik yer egalari va qaram m ayda yer egalari k o ‘rinishi-
da so‘nggi quldorlik jam iyati b ag ‘rida vujudga keldi. X itoyda u III-1V
asrlarda yetakchi o ‘rinni egalladi. Feodal m unosabatlar 0 ‘rta Osiyoda V
asrdan, G ‘arbiy Yevropada VI-VII asrdan boshlab hukm ron b o ‘ldi. Yi-
zantiyada IX-X1I asrlarda feodal m unosabatlar to ‘la o ‘zgardi.
0 ‘rta asrlar iqtisodiyotida erkin shaharlar sezilarli o ‘rin egalladi. Ular
o ‘ziga xos ukladning tashuvchilari edi, qaysiki, uni aralash feodal kapi
talistik deb aytish m um kin. B u yerda feodal zodagonlar, cherkov, davlat
hokim iyatining ta ’siri kuchli edi. Shu bilan bir vaqtda m ayda hunarmand-
lar, savdogarlar k o ‘pchilikni tashkil qilar edi.
Iqtisodiy kuch yirik savdogarlar, sexlam ing boshliqlari, bankirlar
qo‘lida edi. Universitetlar, ham da yozuvchi, rassom , artistlar tom onidan
erksevar ruh q o ‘llab- quvvatlanar edi. K apitalistik uklad savdo, bankning
ilk shakllarida antik sivilizatsiya bag‘rida tu g ‘ildi, lekin sezilarli rivoj-
lanmadi. 0 ‘rta asrlar sivilizatsiyasi oxirida bu unsurlar erkin shaharlarda
qayta tu g ‘ildi va m ustahkam landi. Industriya arafasi sivilizatsiyasida esa
yetarlicha keng rivojlandi. 0 ‘sha davm ing eng yirik voqeasi dastlab m a
nufaktura asosida sanoat kapitali tu g ‘ildi. Shu bilan kapitalning o ‘z-o‘zi-
dan o ‘sib boradigan qiym at sifatida kapitalni qayta ishlab chiqarish shart-
sharoitlari yaratildi. Bu jarayonning cho‘qqisiga XVI asrda erishildi.
Kapitalistik ukladning feodalizm ustidan hal qiluvchi g ‘alabasiga
Yevropaning ilg‘or m am lakatlarida X IX asr boshlarida sanoat inqiloblari
va qator burjua inqiloblari natijasida erishildi. Bu ishlab chiqarishning
kapitalistik usulini tonggi, avjiga chiqqan asri edi. K apitalizm Yevropa
ning k o ‘pgina m am lakatlarida va Shimoliy A m erikada qaror topdi. U
Osiyo, Afrika, Lotin A m erikasm ing k o ‘p m am lakatlarini yarim m ustam
laka, m ustam lakalar sifatida o ‘z ta ’siri ostiga oldi.
160
Jahon sivilizatsiyalari tarixi
Kapitalistik uklad jam g ‘arish v a m ashina texnologiyalarini o ‘zlashti-
rish yoMida barcha to ‘siqlarni bosib o ‘tib, tadbirkorlik va raqobatni ku
chli quvvatlariga tayanib, kapitalning yuqori harakatchanligiga erishdi.
Kapitalistik uklad yangi soha va hududlarga kirib bordi, iqtisodiy o ‘sish-
ning yuqori sur'atlari ta ’minlandi. N ihoyatda rivojlangan m am lakatlarda
turmush darajasi sezilarli k o ‘tarilishga olib keldi.
K apitalistik uklad o ‘z taraqqiyotini bir necha bosqich, shakl va mexa-
nizmlami ixcham o ‘zgartirgan holda bosib o ‘tdi. Kapital dastlab savdo
va sudxo‘rlik kapitali sohasida tu g ‘ilib v a k o ‘pincha u orqali dastlab-
ki jam g ‘arish jarayoni am alga oshirildi. Jam g‘arilgan dastlabki kapital
ishlab chiqarishga keng tadbiq qilindi. Bu jarayon ishlab chiqarishning
iqtisodiy shart-sharoitlarini tubdan o ‘zgartirdi. Dastlab individual xusu
siy kapital yetakchi edi, qaysiki, kapital-m ulk va kapital-funksiya yaxlit
birlikda bo‘lib, m ulkdom inng o ‘zi faol tadbirkor edi. Keyin yirik inves-
titsiyalarga ehtiyoj yakka kapitalistlarning imkoniyati doirasidan chiqdi.
Aksioner kapital vaqti keldi. K apital-m ulk v a kapital-funksiya bo‘lindi.
Ishlab chiqarishni yollanm a m enejer boshqarib, u aksionerga daromad
keltira boshladi.
Keyingi bosqich m onopolistik kapitalizm bo‘ldi. U ulkan kapitallam i
yangi kapital q o ‘yiladigan sohalarga to ‘plab, ularga kengaytirilgan tak
ror ishlab ehiqarish sharoitlarini yaratdi va monopol baho yordam i bilan
monopol yuqori foydani ta ’minladi. Q ator yetakchi sohalarda qo‘shim-
cha qiymatni qayta taqsim lash hisobidan monopol foyda olish iqtisodiy
zaruriyat edi - busiz yirik ilm iy-texnik va investitsiya loyihalam i am alga
oshirib b o ‘lmas, kengaytirilgan qayta ishlab ehiqarish ehtiyojlarini qon-
dirib boMmas edi. Lekin m onopoliyaning salbiy tom onlari tez k o ‘rindi:
ishlab chiqarishning sam aradorligi past b o ‘lsada, m onopoliyalar yuqori
foyda oldi. M onopoliyalar ishlab ehiqarish va m ulk konsentratsiyasining
oliy va eng so ‘nggi shakli edi. U lar o ‘zlarini tugallab, ixcham v a sam arali
kichik biznesga y o ‘l ochdi. K ichik va o ‘rta biznes XX asm ing so‘nggi
choragida qayta uyg‘ona boshladi.
Iqtisodiyotda davlat sektori uch sivilizatsiya davrida sezilarli o ‘rinni
egalladi. O datda u m ustaqil uklad sifatida chiqmay, ishlab chiqarishning
yetakchi usuliga xizm at qildi. D avlat mulki Sharq m am lakatlarida davlat-
saroy xarajatlarini qoplash, feodal m unosabatlam i qo ‘llab-qu w atlash da
muhim m anba b o ‘lib xizm at qildi.
161
R. RAJABOV
Kapitalizm davrida davlat sektorining ahamiyati pasaydi, qaysiki,
klassik burjua m unosabatlariga davlatga ichki tartibni saqlab turuvchi
«tungi qorovul» vazifasi, hukm ron sinfning tashqi m anfaatlarini am alga
oshirish funksiyasi yuklandi. Amm o I jahon urushi, 1929-1933-yillarda-
gi jahon tushkunligi va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni ta ’min-
lash qiyinchiliklari davlat sektorining keskin o ‘sishi, davlat m onopolistik
kapitalizm ining shakllanishiga olib keldi. U davlat hokim iyatini takror
ishlab chiqarish jarayonlariga aralashuvini kuchaytirdi, erkin bozor raqo-
batini chekladi va kapitalizm ning so ‘nishi belgilaridan biri boMdi.
XX
asrda iqtisodiy hayotning sezilarli voqeliklaridan biri sotsialis
tik uklad edi. B u uklad SSSR v a unga ergashgan boshqa m am lakatlar
da qaror topdi. Sotsialistik uklad haqiqiy um um xalq xo‘jalikning rejali
yuritilishi tushkunliklarsiz o‘sishiga asoslangan deb kapitalistik ukladga
qaram a-qarshi qo‘yildi.
Lekin XX asrning so‘nggi o ‘n yilliklari tarixiy tajribasi sotsialistik
ukladning m azm uni, afzalligi va istiqbollariga qarashni o ‘zgartirdi. U
davlat m onopolistik kapitalizm ining antagonizmi emas, balki boshqacha
ko'rinishi edi. D avlat sotsialistik m ulkchiligi bevosita ishlab chiqaruv-
chilam i ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish, uning natijalari va
qo ‘shim cha m ahsulotdan bahram and b o ‘lishdan mahrum qildi. Rejali
boshqaruv iqtisodiy jarayonlarga zo ‘ravonlik bilan kirish, voluntarizm va
avantuurizm da o ‘z ifodasini topdi. B ulam ing oqibatida SSSRda jam oa-
lashtirish, X itoyda «katta sakrashlar» natijasida ishlab chiqarish kuchlari-
ning qism an yem irilishiga olib keldi.
Sotsialistik eksperim ent kim nidir xatosi yoki yovuz niyati oqibati
emas edi. A gar X X asrda uning o b ’yektiv asoslari, om m aviy v a intel
lektual q o ‘llab-quw atlash bo‘lmasa, u deyarli bir asrga yaqin m avjud
bo‘lmas edi. U o ‘zining ijobiy rolini ham o ‘ynadi. K eng tarqalgan kom-
m unistik aqidalarning b a’zilarini xatoligini k o ‘rsatib qolmay, balki u
tak lif qilgan va q o ‘llagan qator ijtim oiy-iqtisodiy boshqarish metodlari
Yaponiya, Shvetsiya, Fransiya v a boshqa m am lakatlarda rahbarlik sifati
da qabul qilinib, o ‘zini oqladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |