Рашидов октам юнусович, тоймуҳамедов иброхим рихсибоевич, алимов ильхомжон икромович, тожиев рахматулло рахмонович “пул, кредит ва банклар”

М олия
 
тизими
 
М арказлашган
молия
М арказлашмаган
молия
Республика
бюдж ети
Х ыж алик
субъектларининг
молияси
мащаллий
бюдж етлар
И ж тимоий
ж ам
\
армаларнинг
молияси
Республика
йыл
ж ам
\
армаси
О ила
хыж алиги
молияси
Давлат
бандлик
ж ам
\
армаси
Республика
пенсия
ж ам
\
армаси
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Давлат
кредити
Ызбекистон
Республикаси
Давлат
мулки
=
ымитасининг
махсус
фонди
М олия
 
тизими
 
М арказлашган
молия
М арказлашмаган
молия
Республика
бюдж ети
Х ыж алик
субъектларининг
молияси
М олия
 
тизими
 
М арказлашган
молия
М арказлашмаган
молия
Республика
бюдж ети
мащаллий
бюдж етлар
И ж тимоий
ж ам
\
армаларнинг
молияси
Республика
йыл
ж ам
\
армаси
О ила
хыж алиги
молияси
Давлат
бандлик
ж ам
\
армаси
Х ыж алик
субъектларининг
молияси
М олия
 
тизими
 
М арказлашган
молия
М арказлашмаган
молия
Республика
бюдж ети
Республика пенсия 
жамғармаси 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Республика йўл 
жамғармаси 
Оила хўжалиги 
молияси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Республика бюджети 
Давлат
кредити
Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки 
қўмитасининг махсус фонди 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Давлат кредити 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Республика пенсия 
жамғармаси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Республика пенсия 
жамғармаси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Республика пенсия 
жамғармаси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки 
қўмитасининг махсус фонди 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Республика пенсия 
жамғармаси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 
Давлат кредити 
Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки 
қўмитасининг махсус фонди 
Мактаб таълимини ривожлантириш
жамғармаси 
Республика пенсия 
жамғармаси 
Давлат бандлик 
жамғармаси 
Маҳаллий 
бюджетлар 
Республика йўл 
жамғармаси 
Республика бюджети 
Оила хўжалиги 
молияси 
Ижтимоий 
жамғармаларнинг 
молияси 
Хўжалик 
субъектларининг 
молияси 
Молия тизими 
Марказлашган молия 
Марказлашмаган 
молия 

---

132 
Хўжалик субъектлари ўзининг фаолияти асосида ўзига хос
гуруҳлардан, яъни саноат, савдо, қишлоқ хўжалиги, хизмат кўрсатиш, 
транспорт ва бошқа соҳалардан ташкил топган. Ўз вақтида ҳўжалик 
субъектлари ўзларининг мулкчилик шаклига асосан гуруҳларга бўлиниб 
кетади, яъни давлат корхоналари, давлат унитар корхоналари, очиқ 
акциядорлик жамиятлари, ёпиқ акциядорлик жамиятлари, хорижий сармоя 
иштирокидаги қўшма корхоналар, масъулияти чекланган жамиятлар ва 
хусусий корхоналар молиясидан иборатдир. Агар биз хўжалик юритувчи 
субъектларнинг тармоқ соҳасига ва ташкил этилишининг мулкчилик 
шакли бўйича эмас, уларни фаолиятини тижорат асосида юритишига кўра
асосида гуруҳларга бўлсак, бу ҳолатда: 
-тижорат асосида фаолият юритаётган субъектларнинг молияси; 
-нотижорат асосида фаолият кўрсатаётган субъектларнинг молияси; 
-жамоат (хомийлик асосида) субъектларнинг молиясига ажратишимиз 
мумкин. 
Иқтисодиётнинг бозор муносабатларига ўтиш шароитида жуда 
кўп хўжалик субъектлари ўз фаолиятини тижорат асосида ташкил 
этадилар. Уларнинг моддий харажатлари, меҳнат жамоаларини ижтимоий 
ривожлантириш харажатларини қоплашнинг ягона манбаи фойда 
ҳисобланади. Бундай омиллар таъсирида давлат ваколатли органларининг 
асосий манфаати фойда кўриб фаолият кўрсатувчи хўжалик субъектларини 
ривожлантиришга 
ёрдам 
бериш 
ҳисобланади. 
Ушбу 
хўжалик 
субъектларининг фаолияти натижасида миллий даромад яратилади. Улар 
ихтиёрида жуда катта пул маблағлари жамғармалари айланиши амалга 
оширилди. Натижада марказлашган молия бўғинлари керакли пул 
маблағлари (солиқлар, турли йиғимлар шаклида) билан таъминланади. 
Молия тизимининг асосий бўғини, марказлашган молия 
ҳисобланади. Бунда моддий ишлаб чиқариш соҳасида яратилган ялпи
ижтимоий маҳсулот ва миллий даромадни тақсимлаш ҳамда қайта 

---

133 
тақсимлаш натижасида марказлашган пул маблағлари ресурслари 
шакллантирилади. Давлат ихтиёрида бундай марказлашган пул маблағлари 
ресурсларининг жамланиши энг аввало уни мамлакатни иқтисодий ва
ижтимоий ривожлантириш фаолияти билан боғлиқдир. Марказлашган
пул маблағлари ресурсларининг шакллари бюджет, бюджетдан ташқари
ҳар хил жамғармалар ҳамда давлат кредити ҳисобланади. 
Давлат бюджети бутун молия тизимининг асосий бўғини 
ҳисобланади. Давлат бюджети тўлиқ давлат мулкчилиги ҳисобланиб, у 
Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни ва 
«Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси» асосида ташкил этилади.
Давлат бюджети ўзаро боғлиқ икки қисмдан, даромадлар ва харажатлардан 
иборат. Давлат бюджетининг даромадлар қисмида пул маблағларининг 
манбалари ҳамда уларнинг миқдорий таснифи кўрсатилади. Даромадлар 
таркибий тузилишида асосан солиқлар, турли йиғимлар, божхона
божлари ва бошқа тушумлар акс эттирилади. Давлат бюджетининг 
харажатлар қисмида бюджет маблағларининг сарфланиши соҳаси ва 
уларнинг 
миқдорий 
таснифи 
берилади. 
Харажатлар 
таркибида 
иқтисодиётни ривожлантириш, ижтимоий-маданий тадбирлар, давлат 
органларини сақлаш ҳамда мудофаа харажатларини кўрсатишимиз 
мумкин. Давлат бюджети харажатлари таркибидаги у ёки бу 
соҳанинг улуши бу давлатнинг иқтисодий ривожланиш даражасига,
аҳолининг моддий ҳаёти ҳолатига бевосита боғлиқдир.
Давлат бюджетининг таркибий тузилиши эса ҳар бир давлатнинг 
конституциявий тизимига боғлиқ. Федерал давлатларда (АҚШ, ГФР, 
Россия, Хиндистон, Швейцария ва бошқалар) уч бўғинли бюджет тизими 
ташкил этилган, унитар давлатларда (Япония, Ўзбекистон, Қозоғистон ва 
бошқалар) эса икки бўғинли бюджет тизими амал қилади. 
Ҳар бир мамлакатда турли даражадаги бюджетлардан ташқари 
мақсадли жамғармалар ташкил этилади. Ушбу бюжетдан ташқари 

---

134 
жамғармалар солиқ тўловчиларининг мажбурий ажратмалар ҳисобидан 
ташкил этилади. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигига 
асосан қуйидаги бюджетдан ташқари жамғармалар мавжуд: 
-Республика йўл жамғармаси; 
-Давлат бандлик жамғармаси; 
-Республика пенсия жамғармаси; 
-мактаб таълимини ривожлантириш жамғармаси; 
-Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулки Қўмитасининг махсус 
фонди. 
Бюджетдан ташқари жамғармаларнинг ўзига хос хусусияти шундан 
иборатки, улар молия заҳираси ҳисобланади. Чунки уларнинг маблағлари 
фақатгина аниқ мақсадга сарфланади. Масалан, Республика пенсия 
жамғармасидан фақатгина пенсиялар тўлашга, ногиронлик нафақасига, 
боқувчисини йўқотгани учун нафақага, ижтимоий нафақалар тўлашга
сарфланади. Бюджетдан ташқари жамғармаларнинг даромад қисми ҳам
аниқ 
ажратмалар 
ҳисобига 
шакллантирилади. 
Ўзбекистон 
Республикасининг 2006 йил учун тасдиқланган бюджетида мулкчилик
шаклидан қатъий назар юридик шахслар меҳнатга ҳақ тўлаш 
жамғармасига нисбатан қуйидаги ажратмаларни тўлайдилар: 
-Республика пенсия жамғармасига-24,2 %; 
-Давлат бандлик жамғармасига-0,5 %; 
-Ўзбекистон Республикаси касаба уюшма кенгашига-0,3 %. 
Лекин шуни таъкидлаш лозимки, мамлакатимизда олиб борилаётган 
иқтисодий ислоҳотлар натижасида йилдан-йилга юридик шахслар ва 
аҳолидан олинадиган солиқлар ва йиғимларнинг ставкалари пасайтириб 
келинмоқда. Бунга мисол қилиб, 2000 йилда Республика пенсия 
жамғармасига ажратма ставкаси 37,3 % бўлган бўлса, бу кўрсаткич 2006 
йилда 25,0 % ни ташкил этди ва бошқаларни келтиришимиз мумкин. 

---

135 
Марказлашган молиянинг асосий қисми давлат кредити 
ҳисобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, кейинги вақтда давлат 
кредитининг аҳамияти ўсиб бормоқда. Бунинг асосий сабаби ҳар бир 
алоҳида олинган давлатнинг пул маблағларига бўлган эҳтиёжи 
ҳисобланади. Давлат бюджети даромадлари ва харажатлари ўртасидаги 
мувозанатининг йўқлиги, бюджет тақчиллигининг мавжудлиги натижасида 
давлат катта миқдордаги пул маблағларига эҳтиёж сезади. Юзага чиққан 
салбий ҳолатнинг олдини олиш мақсадида, ваколатли давлат органлари 
пул эмиссиясининг олдини олиш, инфляцияни зарур даражада ушлаб 
туриш мақсадида давлат кредитидан фойдаланадилар. 
Ўзбекистон Республикасида мавжуд бюджет тақчиллигини қоплаш 
мақсадида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги муомалага давлат 
кредитининг шакли ҳисобланган давлат қисқа муддатли облигациялари 
(ДКМО) ва давлат ўрта муддатли ғазна мажбуриятлари (ДЎМҲМ) 
чиқармоқда 
ва 
уларни 
фақатгина 
юридик 
шахслар 
ўртасида 
жойлаштиришни амалга ошириб келмоқда.