Rangli va qora

Boksitni tayyorlash 

---

205 
Boksitning mineralogik tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlariga qarab 
boyitiladi, maydalanadi, yanchiladi (quruq yoki ho’l maydalash), qurutiladi va 
kuydiriladi.
Boksitni boyitishning yana bir ko’rinishi, uni tuproq, qum va boshqa 
birikmalardan tozalash uchun oqava suv bilan yuvishdir. Bu jarayon konning 
o’zida, qazilma olingan joyda bajariladi. Asosan boksitning tuproqli turlarida 
qo’llaniladi.
Boksitni kimyoviy usul bilan ham boyitish mumkin. Bu usulda kremnizem 
NaOH (natriy gidrooksid) bilan eritiladi (boksit oldin kuydiriladi) yoki ishqoriy 
alyuminat eritmada (boksitni kuydirmasdan) bilan eritiladi.
Ko’p holatlarda kondan olinadigan boksit boyitilmaydi, balki to’g’ridan – 
to’g’ri glinazem zavodlariga jo’natiladi.
Kerakli kattalikdagi boksit olish uchun uni 5-10 sm kattalikkacha maydalab 
olinadi. Boksitni mayin yanchish uchun quruq yoki ho’l usulda tegirmonda 
yanchiladi.
Boksitni tanlab eritish 
Boksitni tanlab eritish jarayoni qazilmani NaOH aralashmasi yoki odatda 
atmosfera bosimidan yuqori bosimda qaytarilgan ishqoriy eritmalar bilan ishlov 
berishdan iborat. Boksitni asosiy birikmalarini (Al
2
O
3
, Fe
2
O
3
, SiO
2
va TiO
2
) tanlab 
eritishni kimyoviy usullar bilan amalga oshiriladi. Bunda asosan quyidagilarga 
yo’naltirilgan. 
1. Boksitdagi gidrat ko’rinishidagi glinazem NaOH bilan birikib 
monoalyuminat natriy ko’rinishida eritmaga o’tadi. 
Al(OH)
3
+ NaOH=NaAl(OH)
4
yoki 
AlOOH + NaOH+H
2
O=NaAl(OH)
4
2. Kremnezem (SiO
2
) natriy gidrooksid (NaOH) bilan ta’sirlanib silikat 
natriy (NaSiO
3
) ko’rinishida eritmaga o’tadi.
3. Natriy silikat keyinchalik eritmada alyuminat natriy bilan ta’sirlanib, 
erimaydigan gidroalyuminat natriy – permutit (Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
.
2H
2
O) hosil 
qiladi. 
2Na
2
SiO
3
+2NaAl(OH)
4
=Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
.
2H
2
O+4NaOH 
Bu jarayon alyuminat eritmasini SiO
2
(kremnezem)dan tozalaydi. Alyuminat 
eritmasini kremniydan tozalashning to’liqligi kremniy moduli bilan xarakterlanadi. 
Bu modul glinazemni Al
2
O
3
ni kremnizem SiO
2
ga nisbatini eritmadagi massasini 
keltirib chiqaradi: 
2
3
2
Al
SiO
O


Kremniy moduli qancha katta bo’lsa, eritmani kremniydan tozalanishi 
shuncha yuqori bo’ladi. Bayer jarayonida 

har xil bosqichda lomdan 384 gacha 
o’zgarib turadi.
Kremnizemning bir qismi bari bir eritmani ifloslantirib, eritmada qoladi. 
Kremnizem (SiO
2
) boksit tarkibida qancha ko’paysa Al
2
O
3
va SiO
2
shuncha ko’p 
shlamga o’tib ketadi.

---

206 
Har bir tonna boksitga ishlov berishda tanlab eritish jarayonida hosil 
bo’ladigan permutitni (Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
2SiO
2
.
2H
2
O) tarkibidan kelib chiqsak, 
boksitdagi 
har 
bir 
SiO
2
ni 
6,62 
kg
Na
2
O va 8,5 kg Al
2
O
3
ni birlashtiradi. Bundan glinazemni ajratish kamayib, ishqor 
yo’qotiladi. Bayerning bu uslubi bilan (agar ko’machlanish usuli bilan 
kombinasiyalanmasa) tarkibida uncha yuqori bo’lmagan kremnezem (2-5%) li 
boksitga ishlov beriladi. Tarkibida kremnizem yuqori bo’lgan boksitdan glinazem 
ishlab chiqarish kamayadi, ishqor yo’qotilishi ko’payadi. Bu ko’rinishdagi 
boksitlar uchun Bayer usuli bilan ishlab chiqarish iqtisod jihatdan qoplamaydi. 
Boksitda ishtirok etuvchi karbonatlar (kalsiy SaSO
3
, dolanit SaSO
3
. 
MgCO
3 
va FeCO
3
) materiallarni tanlab eritish jarayoniga salbiy ta’sir etadi.
Boksitni konsentrlangan NaOH bilan tanlab eritishda karbonat bilan qisman 
dekasetifikasiyalanadi. Natijada soda hosil bo’ladi: 
CaCO
3
+2NaOH→Na
2
CO
3
+Ca(OH)
3
Qaytarilgan ishqoriy aralashmada soda yig’ilib, ularning kimyoviy 
aktivligini kamaytiradi, bu aralashmalarni bug’latishda bir muncha qiyinchiliklar 
tug’diradi. 
Bayer usuli bilan tanlab eritishda kremniy, fosfor, vanadiy, geliy, oltingugurt 
va organik moddalar bilan ifloslangan monoalyuminat aralashmasi hosil bo’ladi.
Qolgan qattiq massani qizil shlam tarkibida temir oksidi va gidroalyuminat 
natriy tashkil qiladi. 
Boksitni avtoklavlarda tanlab eritish shartlari to’liq ajralishda muhim 
ahamiyatga ega, hamda glinazemni aralashmaga o’tish tezligiga bog’liq. 
Bu shartlar (faktorlar) quyidagilardan iborat: 
a) tanlab eritishning davomiyligi; 
b) ishqoriy eritma konsentrasiyasi; 
v) alyuminat aralashmasining kaustik nisbatlari; 
g) avtoklav ichidagi bosim (harorat); 
d) boksit maydaligi va aralashishi; 
e) ohak qo’shimchasi. 
Ishlab chiqarish tanlab eritishni tarkibida 300-420 g/l (Na
2
O) bo’lgan 
ishqoriy aralashmalar bilan olib boriladi. 
Jarayon boshida kaustik nisbat 

k
((Na
2
O)
k
ishqor miqdori boksitning bir 
massasida) 3,7-3,8 ni tashkil qiladi, tugallangan alyuminat eritmasi 1,7-1,8 ni 
tashkil qiladi. 
Bosim 30 at (225

S) bo’lganda tanlab eritish jarayonini vaqti 2 soatni tashkil 
etadi.