Rangli va qora

Kosmik metallurgiya va biometallurgiya 
Orbital kosmik stansiyalarda o’tkazilayotgan izlanishlar shuni ko’rsatdiki, er 
sharoitida olish juda qiyin, ayrim paytlarda umuman mumkin bo’lmagan maxsus 
xossali qotishmalar va metallar olish texnologiyasi – «
kosmik metallurgiya
» ni 
kelajagi porloqdir. 
Kosmik fazodagi spesifik xususiyatlar: chegarasiz hajmdagi yuqori vakuum 
(10
-10
-10
-13
Pa) sharoiti, gravitasiya darajasini pastligi (10
-6
-10
-9
g), tebranishlar va 
shovqinni darajasini pastligi, quyosh nurlanishini tabiiy spektrlar – shunday sharoit 
yaratdiki, buni turli xossa va xususiyatli materiallar va buyumlar ishlab chiqarishda 
qo’llash mumkin. Bular takomillashgan strukturali, aralashma va gazlarni bir xil 
tarqalgan yoki kerakli miqdorda tarqalgan, nuqsonlari kam bo’lgan yarim 
o’tkazgichlar, oynalar, kompozision materiallar, yaxshilangan yoki yuqori 
xarakteristikali kristallardir. 
Hozirgi paytda kosmik fazoda metallurgiyani quyidagi yo’nalishlarga 
qo’llash imkoniyatlari yuqoridir: 
-
qotishmalarni konteynersiz eritish usullari; 
-
yuqori tozalikda metall olish imkoniyatini beradigan, metallni tigalni 
olovbardosh materiallari bilan ta’sirlashtirmay muallaq holatda eritish usullari; 
-
sovitish va kristallash usuli. 

---

221 
Bu usulda eritilgan metall hajmi qizdirish qurilmasida maxsus elektromagnit 
sistemalar yordamida ushlab turiladi. 
Metall va qotishmalar quymakorligi kosmosda o’tkazish ajoyib imkoniyatlar 
yaratadi. Er sharoitida zichligi past metallarni eritishda yuqori darajada 
aralashtirish talab etiladi. Bu bir jins strukturali metall olishni murakkablashtiradi. 
Vaznsizlik xolatida uchuvchanlik va konveksiyani yo’qligi ichki nuqsonlarsiz: 
likvasiyasiz, kristall panjara nuqsonlarisiz va ichki kuchlanishsiz quymalar olish 
imkoniyatini beradi. Metallarni qotirishda quyidagi xodisalarni qo’llash mumkin: 
issiqlik konveksiyasisiz radiasion sovitishni nazorat qilish; tolali va kukunsimon 
materiallarni suyuq metalda teng tarqatish usuli bilan kristallash markazlarini hosil 
qilishni nazorat qilish. 
Vaznsizlik holatida bir jins strukturali qalin devorli sferalar hosil qilish, er 
sharoitida mumkin bo’lmagan bir necha molekulalararo masofa chegarasidagi 
kristall qalinligidagi devor bilan yupqa devorni maydon sferalarni quyish 
imkoniyatini mavjudligi. 
Bundan tashqari vaznsizlik holatida er sharoitidan sifati yuqori bo’lgan 
elektron va optik texnikasi uchun bir qancha materiallar yasash mumkin. 
Lekin kosmosga metall va eritish uskunalarini olib chiqish juda katta 
mablag’ talab qiladi. Lekin er sharoitida olish imkoniyati bo’lmagan material va 
buyumlarni olish, yuqori vakuum sharoiti hosil qilish bu harajatlarni o’z-o’zidan 
qoplashga olib keladi. 
Tabiatda rangli metallarni sulfidli va boshqa birikmalarni oksidlab, erituvchi 
xolatga o’tkazuvchi bakteriyalar mavjud. Bakteriyalarni bu xususiyatlarini 
rudalardan metall olishda qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa rentabelligi juda 
past bo’lgan shaxtalarda (bunday shaxtalarda 5 dan 20 foizgacha ruda zahiralari 
bo’ladi) rudadan metall ajratib olishda «
biometallurgiya
» ni imkoniyati cheksiz 
(10.5.-rasm). 
Izlanishlar shuni ko’rsatdiki, xalkopiritdan misni bakteriyalar yordamida 
eritish, kimyoviy usulda nisbatan taxminan 100 marta tez bo’ladi. Bakteriyalar 
yordamida eritishni effektivligi, bir qanch a xo rijdagi mis ishlab chiqaruvchi