I боб. “Ракамли иктисодиёт” фанига кирши. Ракамли иктисодиёт ва
унинг асосий таркибий кисмлари
Ўқув мақсади: жамиятни ривожлантиришда ахборотлаштиришнинг
тутган ўрни, аҳамияти, рақамли иқтисодиёт тушунчаси, унинг мазмунини
аниқлашга доир назарий билимларни шакллантиришдан иборат.
Таянч иборалар: ахборотлаштириш, рақамли иқтисодиёт, иқтисодий
ўсиш, рақамли инқилоб, электрон бизнес.
1.1. Ахборотлаштириш жамият ривожланишининг асослари
Ҳозирги пайтда индустриал жамиятдан ахборотлашган жамиятга ўтиш
рўй бермоқда. Моддий ва энергетика ресурслари ахборотдан кўра қамроқ
аҳамият касб этмоқда. Постиндустриал (ахборот) жамиятида ахборот
ишлаб
чиқаришнинг мустақил омили даражасига чиқмоқда.
Ахборот
хизматлари
соҳасининг
жадал суръатлар билан ривожланиши
ва ахборот технологиялари асрида
Н.Ротшильднинг “Ким
ахборотга эга
бўлса, ўша дунёни бошқаради” деган
классик ибораси замонавий дунёнинг
моҳиятини акс эттиради.
Ҳозирги
кунда
дунёда
иқтисодиёт тузилмаси ўзгармоқда:
тобора кўплаб одамлар товар ишлаб
чиқариш билан эмас, балки ахборот
олиш ва қайта ишлаш билан шуғулланмоқда. Ҳамма учун одатий бўлган
иқтисодиёт ўрнига бир қатор хусусиятларга эга бўлган рақамли иқтисодиёт
келмоқда:
➢
асосий ресурсга тугаб битмайдиган ахборот айланади;
➢
интернетда савдо майдонлари чекловларга
эга эмас;
➢
компания ўлчами унинг рақобатбардошлигига таъсир этмайди;
➢
битта жисмоний ресурснинг ўзи турли хизматлар тақдим этиш учун
чексиз марта фойдаланилиши мумкин;
➢
операцион фаолият кўлами фақат Интернет кучи билан белгиланади.
“Ахборотлашган жамият” тушунчаси 1960 йилларнинг иккинчи
ярмидан қўллана бошлаган бўлиб, ушбу атамани илмий муомалага Токио
технология
институти профессори, япон олими Ю.Хаяши киритган.
Ахборотлашган жамият у томонидан компьютерлаштириш жараёни
одамларга ишончли ахборот манбаларига уланиш имконини берадиган,
уларни ҳар куни бир хил ва зериктирадиган ишлардан халос қиладиган, ишлаб
чиқаришни автоматлаштириш даражаси юқори бўлишини таъминлайдиган
деб тавсифланган. Бунда ишлаб чиқаришнинг ўзи ҳам ўзгаради: унинг
маҳсулоти кўпроқ “ахборот сиғимига эга” бўлади, бу эса унинг қийматида
инновациялар, дизайн ва маркетинг улушининг ортишини англатади.
Ахборот математик назариясининг миқдорий ўлчовларига таяниб, Д.С.
Робертсон (АҚШ), ривожланган ва ахборот жараёнларини асослаб беришидан
келиб чиқиб, “тамаддун бу – ахборот” формуласини илгари сурди, ишлаб
чиқариладиган ахборот миқдори бўйича тамаддуннинг ривожланиш
даражаларини қуйидаги тарзда рангларга ажратди:
✓
0-даража – алоҳида олинган бир одам миясининг ахборот сиғими –
107 бит;
✓
1-даража – жамоа, қишлоқ ёки қабила ичида оғзаки мулоқот –
муомалада бўладиганларнинг ахборот миқдори – 109 бит;
✓
2-даража – ёзма маданият; жамиятнинг ахборотлашганлик ўлчами
бўлиб, 1011 бит ахборот жойлаган, 532800 қоғоз ўрамига эга бўлган
Александрия кутубхонаси хизмат қилади;
✓
3-даража – китоб маданияти: юзлаб кутухоналар мавжуд, ўн минглаб
китоблар, газета ва журналлар чоп этилади, уларнинг умумий сиғими 1017 бит
деб баҳоланади;
✓
4-даража – ҳажми 1025 бит бўлган ахборот электрон қайта
ишланадиган ахборотлашган жамият.
Ахборотлашган жамият ўсиб бораётган ахборот алмашинишини қўллаб-
қувватлаш ҳамда моддий неъматлар ишлаб чиқаришнинг ўсиши
(эҳтиёжларнинг ўсиш қонунига мувофиқ) ва жамият ресурсларининг ахборот
“ноишлаб чиқариш” соҳасига жалб қилинишининг ўсиши ўртасидаги юзага
келадиган номутаносибликларни уйғунлаштиришга қаратилган
эканлиги
аниқлашади.
Иқтисодий нуқтаи назардан айтиш мумкинки, ахборот меҳнат
унумдорлигининг ўсишига хизмат қилиши ҳамда ижтимоий бойлик ишлаб
чиқаришнинг моддий таркибий қисмида қўшилган қиймат яратиши лозим ва
бу ахборотлашган жамият иқтисодиётида унинг биринчи иқтисодий
мазмунига айланади. Ахборот “хомашё” сифатида инсон, табиат ва турли
техник қурилмалар томонидан яратилади. Улар томонидан истеъмол ҳам
қилинади, қайта
ишлаш учун узатиш, сақлаш, қидириш ва етказиш
масалаларини ҳал қилишни талаб қилади, бунинг учун “транспорт” (магистрал
ва локал тармоқлар, алоқа тизимлари), “омборлар” (маълумотлар марказлари),
«техника» (компьютерлар), “воситалар” (дастурий таъминот) яратилади. Яъни
иқтисодиётда жамиятнинг ахборот эҳтиёжларини қондириш учун моддий
ишлаб чиқариш ва хизматлар соҳаси маълум бир сегменти шакллантирилади.
Рақамли иқтисодиёт ёки бошқача қилиб айтганда, веб-иқтисодиёт
замонавий рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда ташкил
қилинадиган иқтисодий, ижтимоий ва маданий
муносабатлар тизимини
ифодалайди.
Рақамли иқтисодиёт замонавий жамиятда кундалик воқеликка айланади,
ундан фойдаланиш туфайли барча тармоқлар самарадорлиги ортади.
Замонавий компьютер технологияларидан фойдаланиш имкониятлари сифат
ва сон жиҳатидан ортади – компьютер орқали деярли барча операцияларни
амалга ошириш: пул тўлаш, чиптага буюртма бериш, керакли ахборотни
излаш мумкин ва ҳоказо. Рақамли иқтисодиёт даврида ахборот энг муҳим роль
ўйнайди, у улкан қийматга эга бўлган асосий номоддий активга айланади.
Ҳозирги босқичда ахборот ривожланишидаги бош тенденция сунъий
интеллект ва коммуникация воситалари соҳасидаги ютуқлар билан биргаликда
компьютер техникасини такомиллаштиришдан иборат, яъни ахборот дунёда
жамиятнинг асосий ижтимоий қадриятларидан бирига айланмоқда. Ахборот
технологиялари жамият томонидан ахборот
ресурсларидан фойдаланиш
жараёнининг муҳим таркибий қисмига айланган бўлиб, улар бир нечта
эволюция босқичларидан ўтган, уларнинг алмашинуви, асосан, ахборот излаш
ва қайта ишлаш учун янада замонавий технологик воситалар пайдо бўлиши
билан асосланади (1.1-расм).
