Rahmatjonova Husnida Dilshodjon qizi O‘zbek mumtoz adabiyotida satira: an’ana va tadrij

KIRISH

Mavzuning asoslanishi va uning dolzarbligi.Ajdodlarimiz qoldirgan madaniy merosimizningyillar o‘tgan sari qadr-qimmati ortib boradi. Yurtboshimiz Sh. M. Mirziyoyev ta’kidlaganidek, “Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor, havas qilsa arziydigan ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men ishonaman, nasib etsa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz, buyuk adabiyotimiz va san’atimiz ham albatta bo‘ladi”.¹

O‘zbek adabiyoti uzoq tarixga ega. Unda mavzular va yo‘nalishlar ko‘p. Shulardan biri satiradir.Xalq og’zaki ijodida yuzaga kelib, yozma yodgorliklarga o‘ziga xos sayqal bo‘lgan satira mumtoz adabiyotda ham alohida nufuzga ega bo‘ldi.O‘zbek mumtoz adabiyoti namoyandalarining aksariyatiijodida satirik yo‘nalishning alohida o‘rni va ahamiyati bor. Zamona hodisalarini, davr xususiyatlarini, zamondoshlarning qiyofalarini aks ettirishda, voqelikni ta’sirchan ifodalashda shoirlar satira qurolidan ham unumli foydalanganlar.²

Hajviyot geroizm, tragizm, dramatizm kabi ehtiros (pafos)lardan keyinroq kelib chiqdi, ammo har bir jamiyatni qayta qurish va taraqqiy ettirishda katta xizmat qila boshladi. Chunki u noqobil odamda og‘riq qoldiradi, oshkora, kerak bo‘lsa haqoratli savalaydigan, qattiq tegadigan bo‘ladi. Goho g‘arazliday ko‘rinadi, estetik ideal esa muallif obrazida ko‘rinadi, bu hol kulgi shaklida namoyon bo‘ladi. Demokratik satirada simvol, majoz o‘rnini hayotiy tiplar, mehnatkash xalqqa hamdardlik oldi, ko‘pgina hajviy xarakterlar prototipli edi, lekin satira, umuman, to‘qima obraz hayotdagi yaramaslikni fosh etadi, kishilar satira o‘zi to‘g‘risida yozilganday his qiladi, jiddiy o‘ylaydi va hayajonlanadi. Bu esa satirada o‘ziga xos tipiklashtirish mavjudligini ko‘rsatadi. Unga ko‘ra, satirik asarda salbiy hodisalar va holatlar shakllanadi, ular bo‘rttiriladi, badiiy to‘qima mavqei ortadi. Xonliklar davrida satira adabiyotning eng rivojlangan cho‘qqisiga aylandi. Hajviy she’rlar xalq orasida tez ommalashdi. Lirika saroy adabiyotidan xalq mulkiga aylana boshladi.