Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Ba dahoni xushku chashmi tar qanoat kun az on-k, Har ki qone' shud ba xushku tar, shahi bahr-u bar ast. (20. 230) Mazkur misralar mamlakat podshobiga murojaat yo’sinida yozilgan.

Podshohi qanoat va qone'likni turmush tarziga aylantirgan yurt gul-gul yashnaydi. Ammo hayot hamisha ham insonga gul tutmaydi. Gulni suyuvchi qalb uning tikani zahriga dosh bermog’i zarur. Shohlik faqat ishrat emas, saltanat o’z-o’zicha turmaydi va shukuh paydo qiknaydi. Uning zarbalari, qon yuttirishlari, iztirob-u tashvishlari (og’iz-quruq ko’zlar-yoshli) borki, sabr-u qanoat ila o’shalarga bardosh bergan fahm-u farosat bilan ularni bartaraf eta olgan shohgina AUoh inoyatiga muyassar va katta sarhaddagi (bahr-dengiz, bar—samara, tuproq usti-quruqlik) mamlakatning sohibidir. Qone' va qanoatlilik faqat podshohninggina emas, barchaning (shoh-u gadoning) ham kunlik fazilatiga aylangan yurt nurafshondir...

«Sittai zaruriya» bag’rida kelgan to’rtinchi asar «Qut ul-qulub» qasidasi bo’lib, shu haqda ozroq mulohaza yuritish bilan cheklanamiz. 240 misradan iborat manzuma Hakim Anvariyning shu yo’nalishdagi falsafiy-irfoniy qasidasi tavrida-tatabbu'ida yaratilgan. Tavr-tatabbu' Alisher Navoiyning o’z e'tirofidir. Biroq bunday qaydlar ulug’ o’zbek shoiri qalamidan chiqqan asarlarning ijodiyligiga, ohoriga qilcha bo’lsin, ta'sir ko’rsata olmaydi. «Qut ul-qulub» tagdor ishoralarga, ko’p ma'noli majoz-u tashbehlarga, teran tafakkurga undovchi ibora-yu istilohlarga boyligi bilan diqqatni jalb qiladi.
Ana o’shanday badiiyat zamirida yashirin g’oyaviy niyatni «fano va baqo o’rtasidagi masofa, oliy xilqat-insonning unga munosabati» tarzida umumlashtirish mumkin. Dunyoga kelish, tug’ilish haq, tabiiy-ilohiy qonuniyat ekan, unga vido aytish, fano qa'riga singib, yo’q bo’lib ketish, o’lish ham muqarrardir. Baqo-mangulik inson peshonasiga bitilmagan. Qur'oni karimdagi xabaiga qaraganda, Luqmoiii hakim ming yil, Nuh afayhis-salom ham shunga yaqin umr ko’rishgan. Biroq ularga ham dunyoning ustuni bo’lib yashash nasib etmagan. Rivoyat qiladilar, zulmat tubida pinhon obi hayot - tiriklik suvini Iskandari Maqduni va Xizr alayhis-salom birga izlashgan. Iskandar qolib, Hizr payg’ambarga o’sha majoziy obi hayot nasib bo’lgani uchun ham ul zoti bobarakot ezgulik tug’i ostida yaxshilik urug’ini sochishda davom etayotgan ekanlar... Alisher Navoiy bunday hikmat-u rivoyat, hikoyat-u haqiqatlardan ko’pini bilgan. o’shalardan qaysigadir bdos bilan qaragan, ishongan, ba'zilarini shubha ostiga olib inkor qilgan. Shundan bo’lsa kerak, qasidaning butun matnini bosiq, sokin va o’ychan kayfiyat egallab olgan. Uning har bir so’zidan falsafiy mushohada, ogohlikka daVat ruhi anqiydi. Ulug’ shoir insonga qarata urg*u ila yozadi: