Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Falak mehrobi ishq ermish xush ongla,
Oshiqlarning so’zin ishq birla tingla.
Kishikim oshiq ermaz joni yo’q hil,
o’lukni bormu ter ochunda oqil?
Agar it ko’ngliga haq ishqi kirsa,
Kelur ul tilga, ketmaz, ursa, sursa.
Agar bo’Imasa oshiq charxi bazrora,
Ne sargardon yurir, qilg’a erdi orom.
Oshiq bo’lmasa ushbu y yetti qat yer,
Nedin muncha xaloyiq zahmini yer.
Tengizlar oshiq ermaz ersa bir so’r,
Nedin qaynar, ne g’umishlar qilur ko*r?
Qayuningkim bu olam ichra ko’rdum,
Nedin muntek tiyu aqlimga so’rdum.
Ayur: ishq birla tirik ushbu olam,
Agar ishq bo’lmasa bo’lmaz erdi odam.
Jonim ishqdin farah tobti esa bUdim,
Ko’ngul berdim, yeringa ishq oldim.
Bu ishqim birla boshlab dostonni,
Salo teb ishqqa undadim jahonni (341-bet). Qutb Xorazmiy ishq haqidagi falsafiy fikrlarini bayon etarkan, ularni hayotiy lavhalar bilan tasdiqlashga harakat qiiadi. Bunda shoiming tajohil-u orif, tamsil, tashbeh, mubolag’a singari badiiy san'atlardan mahorat bilan foydalanganligi ko’zga tashlanadi. Ayniqsa, o’sha fikrlarning o’quvchini mushohada yuritishiga undashi alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir aqidasicha, borliqdagi, olami kubrodagi barcha narsalar: maxluqot, nabotot haqning oshig’idir. Hatto it agar haq ishqining shaydosi bo’lsa, u tilga kiradi, uni qanchalik urib, sursang ham u bu yo’ldan qatmaydi. Y yetti qat yer haq oshig’i bo’lganligi bois xaloyiq zahmini ko’taradi. Dengizlar ham oshiq bo’lmasalar edi bunchalik qaynab junbushga kelmas edilar. Bunday muqoyasaviy badiiy lavhalar dostonda yana talaygina topiladi. Biroq o’sha misollardan chiqadigan xulosa yakrangdir: olam, undagi barcha mavjudotlarning negizini ishq tashki! etadi.
Qutb Xorazmiy tarjima jarayonida Nizomiy Ganjaviy dostonining
r
asl mazmun-mohiyatini, uning g’oyaviy-badiiy yuksakligini imkon qadar saqlab qolishga intilgan va aytish joizki, aksariyat boblarda u bunga erishgan.
Dostondagi markaziy obrazlardan biri Shirindir. Unin timsolida xalq osoyishtaligi, obodonligi uchim tinimsiz kurashgan, sevgisiga vafodor, sadoqatli ayolning notakror olijanob fazilatlari mujassamlashgan. Shirin nafaqat Armanistondagi faoliyati, o’zining samimiyati, vafosi, tadbirkorligi bilan, balki Eronda ham mamlakatni adolat bilan boshqarish borasidagi ibratli sa'y-harakatlari bilan ham o’quvchi e'tiborini o’ziga tortadi. Dostondagi Farhod obrazi Shirindagi go’zal fazilatlarni yanada to’laroq namoyon qilishga xizmat qildirilgan. Shirinning sut oquvchi ariq va katta hovuz barpo qilish yo’lidagi niyatini Farhod amalga oshirishga kirishadi. Gap shundaki, Xusrav, Shirin, Farhod nomlari bilan bog’liq voqealar asosida Alisher Navoiyga qadar yaratilgan deyarli barcha asarlarda shu lavha (sut arig’i va hovuzi) saqlanadi. Ulug’ o’zbek shoiri Alisher Navoiygina unga ijtimoiy va xalqchil mohiyat bag’ishladi. Qutb asari negizida tarjima yotganligi uchun ham u mavjud an'anani buza olmaydi va shu masalaga quyidagi baytlarni bag’ishlaydi: