Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Beg oti bilig birla bag’liq turur,
Bilig lom(i) katsa bag oti qalur.
Ko’rinadiki, shoir o’z mulohazalarini teran badiiy mushohada qilish, o’quvchilarga bo’yoqdor yetkazish maqsadida tutilmagan tashbehlar izlaydi. Uning «bilim» va «beg» so’zlarini tanlashi zamirida ham o’shanday muddao yotadi. Darhaqiqat, bu ikkala so’z bir-biriga ancha yaqin (arabcha yozganda) va «bilig» so’zidan «lom» harfi olinsa «beg» so’zi qoladiki, shoir shu hodisani g’oyatda ta'sirchan ifodalashga muvaffaq bo’ladi. Shoirning fikricha, bek qanchalik bilimli, ma'rifatli bolsa, u olim va donishmandlarning qadriga yetadi. Shuningdek, asarda muallif hukmdorning raiyat oldidagi burch va vazifalari, ayni choqda, xalqning o’z begi oldidagi mas'uliyati haqida ham g’oyatda qimmatli mulohazalar bayon etadi:
Raiyat haqi bar saningda ko'r, uch,
Bu haqni o’tagil, uzun qilma kuch.
Birisi elingda arig tut kumush,
lyarni ko’dazgil, e bilgi o’gush.
Taqi bir budunqa to’ru ber ko’ni,
Ko’tur bir ekidin kuchin, ko'r ani.
Uchunchi emin tut qamug* yo’llarig’,
Qarag’chig’, sakarchig’ aritg’il arig’.
o’tamish bo’lursan raiyat haqi ,
San o’tru haqing qul, ey elchi aqi.
Raiyat uza ul saning uch baqing,
Tilagu ulardin , san ach qulg’aqing.
Biri - yarlig’ingni agMr tutsalar,
Neku ersa terkin , ani qilsalar.
o’rganishga daVat etish g’oyasi yetakchilik qiladi. Asarning muqaddimaviy boblari, ayniqsa, «Y yetti kavokib va o*n ikki burj»da shoir nujum ilmi yutuqlaridan mahorat bilan foydalanadi. Bu bilan ijodkor olamning tuzilishi haqidagi falsafiy qarashlarini ilm-fan yutuqlari asosida o’quvchiga yetkazish bilan kitobxon qalbida borliq sir-u sinoatlarini o’rganishga muhabbat tuyg’usini paydo etadi. Uning yaralish va Yaratuvchi haqidagi mushohadalarining tayanch g’oyaviy manbai ilohiy kitob-Qur'oni karim bo’lib, olamning tuzilishi haqidagi muallifning aqidalari mashhur qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy ta'limoti bilan uyg’undir. Yusuf Xos Hojib butun olamni o’z istagicha yaratgan Alloh quyosh va oyni yorug’ qilgani, falakning doimiy aylanishi, koinot Xoliqining yashil osmon ustida yulduzlami paydo etgani, ularning bir toifasi bezak bo’Isa, yana bir turkumi rahnamo, bir qanchasi esa yo’lni yo’qotganda yo’lchi bo’lishi, olam y yetti qat osmondan tarkib topgani singari islomiy-ilmiy qarashlarni qorishiq badiiy aks ettiradi. Shuningdek, shoir geotsentrik nazariyani (Yer markazda, uning atrofidan sayyoralar harakatini) o’z asarida badiiylashtiigan. Uning fikricha, Yer markazda, uning atrofidan Sekantir (Zuhal-Saturn), Ung’ay (Mushtariy-Yupiter), Kurud (Mirrix-Mars), Yashiq (Quyosh), Savit (Zuhra-Venera), Orzu (Utorid-Merkuriy), Yalchiq (Oy) kabi sayyoralar aylanib turadi. Sekantirengyuksaklikdagisayyorab