Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Chu Xusrav surdi bu rangin fasona,
Dedi sz awalidin ham nishona.
Manga ham chun bu pok insho kmndi,
Bidoyatdin demak avlo krundi (8, 49).
Ulu shoir z asarida ushbu mavzu badiiy talqini haqidagi elga u qadar ma'lum blmagan fikrlarini davom ettirar ekan, uning tli nigohi yana ikki ijodkor dostoniga qaratiladi:
Bu maydona chu Ashraf surdi markab,
Bu szni zga nav* yetti murattab.
Yana bIon ekan bu noma marqum,
Vale roqim emastur yaxshi ma*Ium (8, 49).
Farhod, Xusrav va Shirin ishqi mojarolaridan bahs etuvchi asar
muallifiaridan biri XV asrda yashab ijod etgan xamsanavis, «Shirin va
Xusrav»dostonimuallifiAshrafMaroaviydir. KeltirilganiqtibosdanAshraf
Maroaviyning bu khna mavzuni yangicha talqin etgani ma'lum bladi.
Ozar adabiyotshunosi akademik FLOrasli «Orif Ardabiliy va uning «Farhodnoma poemasi» tadqiqotida ulu shoir mualiifi noma'lumligini ta'kid etgan asar ijodkori XIV asr rtalarida Shimoliy OzaAayjonning Ardabil viloyatida yashab, badiiy ijod bilan shuullangan shoir Orif Afdabiliy blishi mumkin, degan fikrni ilgari suradi. «Farhodnoma» dostoni 717 hijriy (1369) yilda fors tilida bitilgan. Asar muallifi ushbu mavzuda qalam tebratayotgan shoirlar orasida birinchi blib, Farhod obrazini dostonning bosh qahramoni darajasiga ktaradi. Orif Ardabiliy «Farhodnoma»sining bosh qahramonini Xusrav Dehlaviy dostonida kuzatilgani kabi Chin xoqonining li, shahzodadir. Akademik B.Valixo'jayev «Farhodnoma»ning qisqacha mazmunini quyidagicha bayon etadi: «...dostonning birinchi qismi Nizomiy va Xusrav Dehlaviylarda blmagan voqea bilan, Farhodning Abxaziyalik mashhur toshynar ustaning qizi Gulistonga oshiq blishi bllan boshlanadi. Voqea davom yetib, Farhod Abxaziyaga kelib, Gulistonga uylanadi, uch faizand kradi. Guliston vafot etadi. Shundan sng dostonning ikkinchi qismi, ya'ni Farhodning Abxaziya hokimi qizi Shirin bilan boliq qissasi boshlanib, Farhodning vafoti bilan nihoyasiga yetadi» (Valixjayev B. Mumtoz siymolar. Toshkent, 2002, 151-bet). Krinadiki, «Farhodnoma»ning umumiy syujeti Alisher Navoiyning «Farhod va Shirin» dostonidan farqlidir.
Ulu shoir «Xamsa»sining ikkinchi dostonini ijod etishda mazkur sayyor syujetning xalq ozaki ijodidagi badiiy talqinlari bilan ham yaqindan tanish blgan krinadi. zbek va qardosh xalqlar folklorlarida Farhod va Shirin muhabbatini vasf etuvchi rivoyatlar X-XI asrlardan vujudga kela boshladi. Jumladan, Xorazmdagi Dev qal'a yodgorligi bilan boliq rivoyatda Farhod odamzot bajara olmaydigan ishlarni yoiiz uddalovchi dev sifatida tasvirlanadi. Bunday tasvirlar xalq ozaki ijodining qissa, afsona, rivoyat kabi janrlarida turli-tuman krinishlarda kplab uchraydi. tmish tarixnavisligida bunday folklor namunalaridan unumli foydalanilganligi ma'lum. Ulu shoir doston muqaddimasida: «Qilib knglimni bu andesha shaydo, Tavorix ayladim har sori paydo»,- satrlarini bitganida, tarixiy manbalar bilan bir qatorda Sharq xalqlari ozaki badiiy ijodidagi mavzuga oid turli janrlarda yaratilgan asarlarni ham nazarda tutgan blishi mumkin. Shunday qilib, ulu shoir bu kchib yuruvchi syujetning badiiy talqinlari bilan yaqindan tanishib, uning yangi namunasini ijod qilishga kirishadi va 54 bob (5782 bayt)dan tarkib topgan «Farhod va Shirin»ni 1484 (hijriy 889) yilda bunyodga keltiradi.
Doston an'anaga muvofiq hamd va na'tlar (1-5- boblar) bilan ibtido
topadi. Ijodkor qalami ta'rifi ulu salaflar: Nizomiy Ganjaviy, Amir Xusrav Dehlaviy (6-bob) va Abdurahmon Jomiy (7-bob) maqtovidan sng, dostonning yozishga nimalar sabab bJgani (8-bob) hamda asar rejasini tuzib olgani, tarixiy manbalarni krib chiqqani, shu mavzuda yozilgan dostonlarda yo'1 qyilgan xatolarni tuzatib, o'z oyalarini qay tarzda ifoda etmoqni niyat qilgani bayoni (9-bob) keltiriiadi. Shundan sng zamon hukmdori Sulton Husayn Boyqaro (10-bob) va shahzoda Badiuzzamon Mirzo madhi (ll-bob)ga rin beriladi. Dostonning muqaddimaviy boblari mundarijasi ana shulardan tashkil topgan blib, asosiy voqealar bayom (12-52- boblar) Chin xoqoni ta'rifi, uning farzandsizligi va Farhodning tuilishi bayoni bilan boshlanadi. «Farhod va Shirin» dostoni Sulton Husayn Boyqaroning g*li Shoh arib Mirzo madhi va shoirning unga nasihatlari (53-bob) hamda asar xotimasi (54-bob) bilan yakunlanadi.
Alisher Navoiyning «Farhod va Siiirin»i ilgari shu mavzuda ijod etilgan dostonlar, xususan, ulu salaflari Nizomiy Ganjaviy va Xusrav Dehlaviy asarlaridan tubdan farq qiladi. Bu farq, awalo, shoir dostonining badiiy qimmati, turkiy tilda bunyod qilingani hamda Farhodning bosh qahramon darajasiga ktarilganligida namoyon bo'ladi. Ulu shoir Xusravni Shirinning muhabbatiga noloyiq deb biladi. Biroq Alisher Navoiy asarlaridagi yangicha talqinni yuqorida aytilgan fikrlardangina iborat deya tushunish buyuk sz san'atkori dostonining javharini yqqa chiqarib qyish bilan barobardir. Ta'kid etilganidek, ozar shoiri Orif Ardabiliy «Farhodnoma» dostonini yozib, Farhodni bosh qahramonlik shohsupasiga olib chiqqan edi. Bulardan tashqari, asar nomining zgartirilishi ham doston ruhini tubdan zgartirishga olib kelmasligi tayin. Jumladan, Alisher Navoiy talqinidagi Farhod ham shahzoda, Chin mamlakati xoqonining yakka-yu yagona va tilab olingan farzandi edi. Zanin taxt, behisob mulk, davlat-u saltanat unga muntazir. Masalaning bu jihati uni Xusravga yaqinlashtirib qyadi. Ammo Alisher Navoiyni ylatgan, qalam ushlatgan mavzuning bu kabi shakliy jihatlari emas edi. Barhayot ishq mojarolaridan «Mavzun bir libos» sifatida foydalangan muallif sayyor an'anaviy mavzu mohiyatini yangi zanga burib yuborish orqali kuzatilgan maqsadini naqshbandiya tariqati ma'naviy-axloqiy talablariga muvofiq keladigan komil inson hamda shahzoda timsolini yaratishdan iborat blgan. Ulu shoir bunday ezgu niyatni «Hayrat ul-abror» dostonining 21-bobidayoq muxlislariga ma'lum qilib qygan edi. Mazkur bob Bahouddin Naqshband va Xoja Ahrori Valiy madhiga baishlangan
ekan, muallif zining shu ta'limot muridi ekanligi bilan faxr etadi. Ana shu ulu ta'limot mas'uliyati Alisher Navoiy badiiy tafakkuri va sohir qalamini mohiyatan yangicha jilodagi doston yozishga undadi. Shuning uchun ham «Farhod va Shirin»da muayyan shaxsdan umum manfaati, shohdan ulus ehtiyoji, aysh-u ishratdan ishq dardi, hijron azoblari ustun qyiladi. Shuning uchun ustozlari sha'nini daxlsiz bilgan Alisher Navoiy sharqona va tariqat odobi doirasida ularning ayrim oyalariga qshilmasligini ma'lum qiladi. Ulug* shoirning quyidagi misralarini xuddi shu ma'noda qabul qilmoq rinlidir: