Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Basa aydim emdi manu yanluqug*,
Ag’iriiqi boMdi bilig o*z uqug’.
Dostonda olim va donishmand kishilarni saroygadaVat etish g’oyasi singdirib boriladiki, bu ham ijodkorning ilm-ma'rifatni nihoyatda qadrlaganini dalillaydi. Kuntug'dining taklifi bilan qarindoshi oldiga boigan o’gdulmishga qarata ofiyat va qanoat timsoli o’zg’urmish uning o’z ilmi bilan elga nafi tegayotganini so’zlaydi. To’g’ri, garchi saroyda u
biror rasmiy xizmatni bajarishga kirishmagan bo’lsa-da, o’zg’urmish o’zining manfaatli o’gitlari bilan Kuntug’di elikka ko’maklashib turadi.
"Qutadg’u bilig" axloqiy-ta'limiy yo’nalishga ega doston bo’lib, unda kishilar o’rtasidagi muomala-munosabat madaniyatining eng oddiy ko’rinishidan eng yuksak insoniy fazilatlari haqida fikr yuritiladi. Dostonning bir necha bobi odob va axloq masalalariga bag’ishlangan. «Til ardami» (Til odobi) nomli 7-bob ham shular jumlasidandir. Unda shoir tilning, ya'ni so’zlashuvning fazilatlari va qusurlari haqida fikr yuritadi. Ijodkor o’z asarida tilni o’qish, bilim olish vositasi sifatida sharhlaydi. Til bilan inson ro’shnolikka chiqadi. Ko’p va behuda so’zlash esa inson uchun ziynat emas. Ilohiy ne'mat bo’lgan so’zni har bir inson qadrlamog’i kerak. «Qutadg’u bilig»da yaxshi xislat va fazilatlarni ezgulik, salbiy illatlarni esa esizlik (yomonlik) deb atagan muallif jamiyat taraqqiyoti uchun komil inson, barkamol shaxs nihoyatda muhimligini teran idrok etadi. Shu bois shoir o’z asarida uylanish, bola tarbiyasi kabi mavzularga ham jiddiy e'tiborini qaratadi. Asarda keltirilgan o’gdulmish bilan o’zg’urmish orasidagi munozara buning yorqin dalilidir. o’gdulmishning aqidasicha, dunyodan toq o’tish insonni bezamaydi. Jismoniy sog’lom inson (erkak va ayol) turmush qurib, farzand ko’rishi shart. Zero, bu o*z navbatida islomiy shariatning ham qafiy talabidir. Dostonda o’zg’urmish uylanish, yaxshi farzand ko’rish afzalliklarini e'tirof etib, o’g’il-qizning fe'1-u matlabi yomon bo’lsa, buning oqibati yaxshilikdan darak bermasligini ta'kidlaydi. Asarning boshqa o’rnida o’zg’urmish uylangan kishini kema minguvchiga o’xshatadi. o’g’il-qiz tug’ilsa, kema sinib, unga minguvchi halokatga uchrashi tayin degan xulosaga keladi. Asardagi bunday ziddiyatli fikrlar kitobxonni mulohazaga chorlaydi. Doston xotimasida o’zg’urmish o’lim bilan olisha turib, uni ko’rishga kelgan qarindoshi o’gdulmishni tezda saroyga qaytishi, u o’sha yerda bo’lsa, xalqqa nafi ko’p tegishini aytishi kitobxonning bu qahramonga bo’lgan fikrini charxlaydi. Yusuf Xos Hojib bola tug’ilishi bilanoq uning tarbiyasi bilan shug’uflanilsa, farzandning odobi, axloqi, ta'lim-tarbiyasi risoladagidek bo’ladi, degan xulosaga keladi.
Shoir davr ahlini moddiy-ijtimoiy imkoniyatlariga tayanib, mag’rurlanib ketmaslikka chaqiradi. Shuningdek, ishratparastlik, kek, gina, kudurat, adovat, nizo, xusumat, buzuqlik, mayparastlik, boylik va davlatga haddan tashqari berilishni qattiq qoralaydi. Ayniqsa, shoirning mayxo’rlikning yomon oqibatlari xususidagi fikrlari diqqatga sazovordir: