Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

V-BOB
XIV ASR o’RTALARIDAN XVII ASRGACHA Bo’LGAN DAVR o’ZBEK ADABIYOTI
5.1. Temur va temuriylar davlatining asoslanishi. Davrning ijtimoiy-siyosiy, madaniy-adabiy hayoti. Adabiy tur va janrlar taraqqiyoti
XIV asr o’rtalaridan XVII asrgacha bo’lgan davr o’zbek xalqining madaniy hayoti, ayniqsa, turkiy til va shu lisondagi adabiyot ravnaqi tarixida tub burilishlar hosil qilgan, o’ta sermahsul va nihoyatda muhim adabiy hodisalarga serob bosqich bo’ldi. Bu davrda badiiy adabiyot, musiqa, naqqoshlik, me'morchilik, tasviriy san'at hamda ilm-fan sohasida beqiyos yutuqlarga erishildi. o’rta Osiyodagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tubdan o’zgarishi, jamiyat taraqqiyoti uchun siyosiyjihatdan ancha barqaror holatning vujudga kelishi, o’zbek xalqining yagona millat bo’lib shakllanishini tezlashtirdi. Ilm-fan, madaniyat rivojini kafolatladi.
Mo’g’ullar istibdodiga qarshi ozodlik harakatlari Movarounnahr va Xurosonning turli hududlarida davom etdi. Mahmud Tarobiy rahnomoligidagi xalq qo’zg’olonidan tortib Oltin o’rda xonlari zulmiga qarshi murosasiz kurashlarda namoyon bo’Igan norozilik chiqishlari, nihoyat, tarixda «Sarbadorlar» deb nom olgan keng xalq harakatining vujudga kelishiga asos bo’ldi. «Sarbador» so’zining «boshimizni dorga tikdik» degan ma'noni anglatishi istilochilarga qarshi o’ta jiddiy, murosasiz kurashiar olib borishga kirishilganligidan dalolat berardi. Shimday janglar natijasida sarbadorlar harakatining rahbari Xo’ja Yahyodan taslim bo’lishni talab qilgan Xulogular xonadoniga mansub Tog’ay Temurxon o’ldiriiadi. Sarbadorlar (poytaxti Sabzavor viloyati bo’lgan) o’z davlatlarini g’arbiy Xurosonda barpo etadilar. 1365 yilda Samarqand ham ular tomonidan bir muddat idora etiladi. 1381 yilda esa 43 yil umr ko’rgan sarbadorlar davlati Sohibqiron Amir Temur davlatiga qo’shilib ketadi. Shunday qilib, poytaxti Samarqand bo’lgan markazlashgan Amir Temur davlatining vujudga kelishi mo’g’ullar istilosiga barliam beradi. Temuriylar hukmronligi davrida Markaziy Osiyoda vujudga kelgan ijtimoiy-siyosiy hayotning ancha barqarorlashuvi madaniy hayotning qayta tiklanishi va ravnaq topishiga keng imkoniyatlar yaratdi. Taniqli adabiyotshunos A.Hayitmetov buni quyidagicha
izohlaydi: «Ulug’ davlat arbobi va lashkarboshi Amir Temur hamda uning xalaflari hukmronligi davrida o’rta Osiyoda kuchli va yagona davlat yiizaga keldi. Bu davrda tarixda birinchi marta Movaraurmahr va Xurosondagi o’zbek qabilalari bir xalq, bir millat sifatida o’zaro birlasha boshladilar. o’rta Osiyoda katta etnik guruhni tashkil etgan bu xalq Temur va temuriylarni har tomonlama suyab turgan asosiy kuch edi. Temur va uning avlodlari, awalo, ana shu xalq nomidan ish ko’rar, o’zlarini shu xalqqa mansub deb bilar edilar. Temur va temuriylar davrida turkiy xalqlar orasida katta siyosiy va madaniy jonlanishning yuz berishi sababi ham ,awalo, shunda edi. Menimcha, tarixda hech qachon, hatto XVIII-XIX asrlarda ham o’zbeklar XV asrdagidek katta xalq bo’lib, shunday katta hududdagi buyuk bir davlatga birlashmagan edi. Xususan, Balx, Hirot yaqinidagi o’zbeklarning Movarounnahr o’zbeklari bilan siyosiy, iqtisodiy va madaniy yaqinlashuvi o’zbek xalqi tarixida katta voqea bo’lib, o’zbek adabiyoti tarixida chuqur iz qoldirdi. Alisher Navoiydek buyuk shoir va mutafakkirning o’zbek adabiyoti va adabiy tili taraqqiyotida ulkan hissa qo’shgan noyob ijodkorning o’zbekiston hududida emas, Hirotda nash'-u namo topgani va faoliyat ko’rsatganini ayrimlari qayd qilingan omillar bilan izohlash mumkin. Xurosonda bu davrda faqat Alisher Navoiy emas, Mavlono Lutfiy (Lutfiyning toshkentlik ekani keyinroq aniqlandi - R.V, H.E), Gadoiy, Atoiy kabi o’zbek shoirlari ham yetishganligini unutmaslik kerak» (Hayitmetov A. Navoiyxonlik suhbatlari. Toshkent. 1993, 97-bet).
Sohibqiron Amir Temur Qora, Egey, o’rta Yer dengizidan to Hindistonning sharqigacha, Mo’g’uliston va Xitoygacha, Hind okeanidan to Ural tog’larigacha, Moskva ostonasidan Dnepr bo’ylarigacha bo’lgan juda katta hududni qamrab olgan buyuk saltanatga asos soldi. Temur davlatining poytaxti Samarqand sharqning eng go’zal shaharlaridan biriga aylandi. Buyuk jahongir Amir Temur kosib va hunarmandlarni, ilm arboblari, shoir va sarfatkorlarni qo’IIab-quwatladi. Movaraunnahrning Samarqand, Shahrisabz, Turkiston kabi shaharlarida juda katta me'moriy inshootlar barpo qilindi.
Bu ishlarga istilo qilingan mamlakatlardan keltirilgan hunarmandlar va .olimlar ham jalb etildi. Ma'iumki, Amir Temur Xitoyga qarshi lashkar tortib o’troiga borganida, 1405 yilning 18-fevralida olamdan o’tadi. Sohibqiron amirzoda Pirmuhummadni valiahd qilib tayinlagan edi. Temuriyzodalar uning vasiyatiga amal qilishmadi. Natijada Temur

davlati parchalanib ketdi. Uning tarkibidagi ko’p o’lkalar alohida davlat maqoraini qo’lga kirita boshladi. Temurning avlodlari ixtiyoriga Xuroson va Movarounnahr mamlakatlarigina qoldi, xolos.

Amir Temurning vafotidan so’ng ikkiga ajralgan Hirot poytaxt Xurosonni 1409-1447 yillarda Shohruh Mirzo, Samarqand poytaxt Movaraunnahrni esa uning o’g’li Ulug’bek Mirzo 1409-1449 yillarda idora qilishdi. Temuriylar davlati ikki yirik hokimiyatga ajralgan bo’lsa-da, har ikkala mamlakat o’rtasidagi ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy aloqalar tobora yuksala bordi. Hirot va Samarqand yirik madaniy markazga aylandi. Ayniqsa, Ulug’bek Mirzo ma'rifatparvarhukmdorsifatidajuda muhim ilmiy-madaniy ishlarni amalga oshirdi. Amir Temur zamonida qurilishi boshlangan «Bibixonim» masjidi, «Go’ri Amir» maqbarasi va Shohizinda binolari majmui Ulug’bek Mirzoning sa'y-harakatlari bilan nihoyasiga yetkazildi. Bulardan tashqari, bu ulug’ hukmdor «Chil ustun» («Qirq ustun»), «Bog'i maydon» kabi bir necha bog’lar barpo qilib, obodonchilik ishlariga diqqatini qaratdi. Ulug’bek Mirzoninng Buxoro, Samarqand, ijduvon va boshqa joylarda qurdirgan madrasalari ilm-ma'rifat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
1424 yilda Muhammad Tarag’ay (Ulug’bek) nujum ilmini teran o’rganish maqsadida Samarqanddagi Obi rahmat suvi yonidagi tepalikda uch qavatli muhtasham rasadxona barpo etdi. U yerda Qozizoda Rumiy, iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi kabi olimlar ishtirokida sayyoralar olamining sirlarini aniqlab, 1018 ta yulduzrting holat-harakatini o’rganib chiqishadi. Buyuk olimning «Ziji jadidi Ko'ragoniy» («Ko’ragoniyning yangi yulduzlar jadvali») ana shu kuzatishlari asosida vujudga keladi. Shoh va olim Ulug’bek Mirzo san'at va adabiyot bilan shug’ullanar, san'atkorlar va shoirlaiga homiylik qilar, Alisher Navoiy ta'biri bilan aytganda, «Gohi nazmga mayl qilur erdi» (MAT.13-jild. 166-bet) 1447 yilda Shohruh Mirzo vafot etadi. Oradan ikki yil o’tgach, 1449 yilda ulug’ olim va hukmdor Ulug’bek Mirzo o’z o’g’li Abdulatif Mirzo tomonidan fojiali qatl etiladi. Bu voqealar temuriy shahzodalar o’rtasida toj-u taxt kurashini yanada keskin qilib qo’yadi va avj oldiradi. 1450 yilda ota taxtini egallagan padarkush Abdulatif ham o’ldiriladi. Uning saltanat taxtidagi hukmronligi bor-yo’g’i olti oygina davom qiladi, xolos. Temuriy shahzodalar o’rtasidagi toj-u taxt uchun olib borilayotgan kurashlar 1450 yilning boshlarida ancha kamayib qoladi. Xuroson 1451-1457 yillarda Shohruhning nabirasi Abulqosim Bobur Mirzo, Movarounnahr esa 1452 yildan e'tiboran
122
Mironshohning nabirasi Abusaid Mirzo ixtiyoriga o’tadi. Abulqosim Bobur Mirzo Alisher Navoiy va Husayn Boyqaroga homiylik qilgan temuriy hukmdoriaridan biridir. U vafot etgach, 1457 yilda Abusaid Mirco Xuroson va Movarounnahrni birlashtirishga muvaffaq bo’ladi. Temuriy hukmdorlaridan faqat Abusaid Mirzogina Alisher Navoiyga yaxshi munosabatda bo’lmagan. U Hirot hukmdori sifatida Husayn Boyqaro avlodlari, jumladan, uning maktabdosh do’sti Alisher Navoiyni o’ziga ashaddiy dushman deb bilgani uchun ham ulug’ shoirni Xurosondan uzoqlashtiradi. Bu haqda Zaxiriddin Muhammad Bobun «Bilmon, ne jarima bila sulton Abusaid Mirzo Hiridin ixroj qildi» (Boburnoma. Toshkent, 1960, 233-bet), - deya munosabat bildiradi.
1469 yilning boshlarida arbiy Eronni ishg’ol etish uchun olib borilgan kurashlarda Abusaid Mirzo mag’lubiyatga uchraydi va fojeaii o’ldiriladi. Shu yili Hirot taxtini egallagan Umarshayxning nabirasi Sulton Husayn Boyqaro Xurosonda hukmronlik qila boshlaydi. Movarounnahr esa Abusaid Mirzoning o’g’illari Sulton Ahmad, Sulton Mahmud va Umarshayxlar tomonidan bo’lib olinadi.
Sulton Husayn Boyqaro davrida Xuroson poytaxti Hirot yirik madaniy markazga aylanadi. Bu davrda ilm-fan, san'at, badiiy adabiyot rivqjlandi. Albatta, bunday jiddiy ijobiy o’zgarishlarda Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiylarning ham xizmatlari nihoyatda ulug’dir. Temuriy hukmdor hamda Abdurahmon Jomiy va Alisher Navoiyning sa'y-harakatlari bilan poytaxtda iqtidorli shoir-u olimlar, hunarmandlar to’planadi. Bir qancha madrasalar, madaniy va sog’lomlashtirishga qaratilgan inshootlar barpo etiiadi. Husayn Boyqaroning o’zi ham «Husayniy» taxallusi bilan ijod qilib, dilbar she'rlar yaratadi. Uning «Devon» va «Risola» asari bizgacha yetib kelgan. Bu hukmdor san'at va adabiyot ahliga homiylik qilish bilan bir qatorda, manbalarda qayd etilishicha, ijod ahliga qarata turkiy tilda asarlar yozish haqida farmon ham chiqargan.
XV asrning oxirlariga kelib, temuriy davlatlari tobora inqirozga yuz tuta boshladi. Ayniqsa, Movarounnahrning parchalanishi bu inqirozni ancha tezlashtirdi. Sirdaryoning quyi oqimida yashovchi o’zbeklar Abulxayrning o’g’li Muhammad Shayboniyxon tarafiga o’ta boshladilar. Movarounnahrda temuriy hukmdorlarini birlashtira oladigan shahzoda yoki podshoh bo’lmaganligidan foydalangan Shayboniyxon 1499 yilda Buxoroni, 1500 yilda Samarqandni, 1505 yilda Xorazmni o’ziga bo’ysundiradi. 1506 yilda Husayn Boyqaro vafot etgach, Xuroson ham parchalana boshladi. 1507

Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma»sining vujudga kelishi o’zbek nasrining ancha taraqqiy etganligini dalillaydi. Shunday qilib, bu davrda juda ko’p she'riy shakllar bilan biiga badiiy nasrning nodir namunalari ham vujudga keldi va takomillashdi.