Rahim Vohidov, Husniddin Eshooqutov

Aqturur ko’zum yulaq, Tush qilur o’rdak, yug’aq.
Mazmuni:
Ko’zimdan oqqan yosh suvlari ko’Ilarga aylanmoqda, Unga o’rdak va suv qushlari qo'nayotir.
Ko’rinadiki, ushbu iqtibosda odamning, aniqrog’i, oshiqning ruhiy holati, dil iztiroblarining mubolag’aviy tasviri yaratilgan. «Devon»da ko’rib o’tilganidek, muhabbat mavzuiga bag’ishlangan she'riy parchalar mavjuddir. Ularda ba'zan sevgilining vafosizligi badiiy ifoda etilgan bo’lsa, ba'zan hajr iztiroblarini boshidan kechirayotgan oshiqning o’tli nidolari tasvirlanadi:
Mazmuni:
Uzuk mani kuchayur, Tun-nun turub yig’layu, Ko’rdi ko’zum tavraqin, Yurdi qolib ag’layu.
Sevgim mening kuchayur, Kecha-kunduz yig’layman, Ko’rdi ko’zim ketganin, Yurtda yolg’iz qolmayman.
(0⁽shakitob.275-bet.)
Yalkin bolub barduqu, Ko’nglum angar bog’layu. Qoldim orginj qadg’uqa, Ishim uzu yig’layu.
Mazmuni:
Seviklim k yetti uzoq, Ko’nglim unga bog’layman. Qoldim chuqur qayg’uda, Uzzu kunlar yig’layman.
(o’shakitob.324-bet.)
«Devonu lug’otit turk»dagi badiiyat namunalarining aksariyati axloqiy-ma'naviy mohiyatga ega. Ularda yoshlarni keksalarning o’gitiga quloq tutishga chaqiriladi. Yuksak insoniy fazilatlar ulug’lanadi. Mahmud Qoshg’ariy juda ko’p yurtlarda bo’lib, ilm va ilmli kishini ulug’lovchi she'riy parchalarni ham to’plashga harakat qilgan. Asar matnida ularga keng o’rin berilganligi fikrimizni quwatlantiradi:
Us es ko’rub yuksak qaliq qodi chaqar, Bilga kishi o’gut berib tavraq uqar, Mazmuni:
Karkas yirtqich hayvonlardan qolgan go’shtni (ovni) ko’rib, o’zini osmondan tashlaydi.
Donishmand kishilarni qiziqtiradigan ov—o’git-nasihatdir. Ular o’gitni eshitishlari bilanoq quloqqa oladilar. (o’sha kitob. 53-bet.)
Pand- nasihat, o’gitlarni tinglash va ularga amal qilish donishmandlik belgisi bo’lib, she'riy parchalarda katta hayotiy tajribaga ega kishilarning so’zlariga amal qilishga chaqiriladi:
o’rgan aning biligin, Kunda angar baru. Qutquluqni tapingin, Qo*zg*il ko’var naru.
Mazmuni:
o’rgan uning bilimin, Borgil o’shal sari. Qutlug’ ishga bo’ysungin, Kibrni quv nari.
«Eng qadimgi adabiy yodgorliklar» mavzuini yoritishda «Devonu lug’otit turk» asosida bizgacha yetib kelgan xalq og’zaki ijodi namunalari bilan tanishgan edik. Jumladan, lirik she'r va qo’shiqlar, «Qish bilan yoz munozarasi», «Alp Er To’nga marsiyasi» xususidagi mulohazalar bu kitobning badiiy qimmati benihoya yuksak ekanligini yana bir karra dalillaydi. Bulardan tashqari, «Devo'n»dan o’rin olgan xalq maqollari uning badiiy salohiyatini yanada oshirishga xizmat qiladi. Bu maqollar qadimgi ajdodlarimizning uzoq yillik hayotiy tajribasidan kelib chiqqan, ularning yuksak aql-u zakovatidan dalolat beruvchi yaxlit xulosalardir. Noyob badiiy zavq va nazokat bilan sayqallashgan maqollarda inson hayotining deyarli barcha jabhalari qamrab olingan. Quyidagi keltiriladigan xalq maqollari ham «Devonu lug’otit turk»dan o’rin olgan:
Ikki bug’ra ichashur, o’tra ko’kagun yangilur. Ikki erkak hayvon olishadi, orada pashsha engiladi. Usuqmisha saqig’ qamug’ suv ko’runur. Chanqagan kishiga har bir sarob suv bo’lib ko’rinadi. Ko’p sukutga qush qo’nar, ko’rklug kishiga so’z kelir. Shohi ko’p va o’zaro chatishib ketgan daraxtga qush qo’nadi, yaxshi kishiga so’z (maqtov) keladi.
Ardam boshi tildir. Adab va fazilatning boshi tildir. Sabanda sandirish bo’lsa, o’rtugunda irtash bo’lmas. Yer haydash vaqtida puxtalik bolsa, xirmonda anglashilmovchilik bo’lmaydi.
Bilga Erig ezgu tutib so’zin eshit, ardamini o’rganibon ishka sura. Ilmli, aqili kishilarga yaxshilik qilib, so’zlarini tingla. Ilmlarini, hunarlarini o’rganib, amalga oshir.
r- Qut bilgisi bilig.