Радиотехник тизимлар назарияси асослари

(1+a) v 7 A


3.2.2. Umumiy yorug‘Iigining o‘zgarishiga ko‘ra tizim a’zoIarini tekshirish
Ayrim yulduzlarning yorug‘ligi davriy ravishda o‘zgarib turadi, biroq uning temperaturasi, spektri, nuriy, tezligi o'zarmaydi. Bunday o'zgarish yulduzni boshqa biror xira (yulduz) yoki qora jism (sayyora yoki gaz-chang gardish) to ‘sishi natijasida ro‘y berishi mumkin. Biz yuqorida ko‘rib o‘tgan to'silma o'zgamvchan yulduzlar shunga misol bo‘la oladi. To‘silma o‘zgamvchan qo'shaloq yulduzning tashkil etuvchilari, odatda, bir-biriga juda (a= 100 R-yulduz radiusi) yaqin bo'ladi, ular alohida ko'rinmaydi va yulduzlar orasida modda almashinuvi ham ro‘y berib, ular atrofida gaz-chang disk (Saturnniki singari) hosil bo'ladi. Atrofida gaz-chang diski bo‘lgan yulduzlar ko‘p bo‘lishi kerak. Bunday yulduzlar qarash chizig'ida yotmasa ham yulduzni vaqti-vaqti bilan to ‘sish mumkin, natijada uning yorug'ligi pasayadi. Shuningdek, yulduzlar atrofida qora jismlar, sayyoralar aylanadi va sayyora yulduz bilan kuzatuvchi orasidan o ‘tganda yulduz gardishini to‘sib o‘tadi, bu ham yulduzning yomg‘ligini ma’lum muddat davomida (qora jism yul- duz gardishi bo'ylab o'tayotganda) pasaytiradi. Demak, yulduzlarning yorug'ligini tekshirishdan biz uning atrofida aylanayotgan jismlar to‘g‘risida ma’lumot olamiz.
108



a) to‘siima yoki fotoinetrik qo‘shaioq ^{m 0 20 40 60}
yulduzlar. Agar qo‘shaloq yulduzlarning orbita tekisligi kuzatuvchi orqali o‘tsa (/ = 90°), birlashuv paytlarida bir yulduz ikkinchisini to‘sadi va tizimning umumiy yorug‘ligi 1.5—2 marta kamayadi. Bunday hodisa tashkil etuvchilar bir-biriga juda yaqin bo‘lganda ro‘y beradi. Bunday qo‘shaloqlar to‘silma o'zgaruvchan yoki
zich qo‘shaloq deb yuritiladi. Bunga Algol _{® o £ >}
(Perseyning (3-si) misol bo‘la oladi. 3.10-
rasmda Algol yorug‘ligining o‘zgarish egri
chizig‘i keltirilgan. Algo‘lning tashkil _{3.10-rasm. Algol (Perseyning f$-} etuvchilarida biri ikkinchisiga nisbatan ^{si)ning (a) va Liraning (J-si (b)} _{ancha yomg‘.} yorug‘)ikni o ‘zgarish egri chiziqiari.
Liraning (3-si ham to‘silma o‘zga-
ruvchan (3.10-rasmga qarang), biroq ^{uning tashkil etuvchilarining,} yorug‘liklari kam farq qiladi. Shuning uchun yorug‘lik egri chizig‘ida bosh minimum bilan ikkinchi minimum orasidagi farq kam.
Fotometrik qo‘shaloqning yorugiik egri chizigidan a, Q ni topib boimaydi, e va 00 ni murakkab y o i bilan aniqlash mumkin, lekin tashkil etuvchilar oicham lari (r^ va r2) katta yarim o ‘q birliklarida oson topiladi, shuningdek, to ia yorqinlik birlik (L) larida tashkil etuvchilar yorqinligini va i ni topish mumkin.
Tashkil etuvchi gardishlari bir xil yorugiikda boisa, ularning radiuslari
r /
nisbati, y r = k(k< 1), to‘silish boim aganda juftlikning yigindi yorugiigi
birga teng (/w,+ m = \ m) va minimumlarida boisa, m lar o‘zgarish egri
chizigidan olinadi. m^ - katta yulduz kichik yulduzni to'sgan paytda to‘g‘ri
kelgan deb olsak, a 0-minimumlikda to'silish fazasi, ya’ni kichik yulduz yuzasi birliklarida ifodalangan maksimal to ‘silish yuzasi to ‘g‘ri keladi. Bu
paytda tizim yorug‘ligining pasayishi 1—m'" va kichik yulduzning yorqinligi X2= (1 - m™) / a 0 bo‘ladi. Yarim davrdan keyin shunday fazada katta yulduzning k^a qismi to‘siladi va L,=(l —m? )/k 2a 0bo‘ladi. Endi L,+ L2= l ligini inobatga olsak
a 0 \-m™ + ^1-mf