Радиотехник тизимлар назарияси асослари

d) Zich qo‘shaloqlar. Tashkil etuvchilari orasidagi masofa ularning o ‘lchamlari bilan solishtiradigan darajada (bir nechadan o‘n mar- tagacha) kichik bo Tgan ju ftlik la r zich q o 'sh a lo q la r deb ataladi. Bunday zich juftlikning aylanish davri 100 kundan kam, tashkil etuvchilarining orbital tezligi 300—350 km/s.
Zich juftlik yulduzlari o 'zaro tortish kuchlari ta'sirida ellipsoid shaklga keladi. Ular
ekvipotensial sirtlari cp = = const ham
ellipsoidal shaklga ega boTadi va ular L, birinchi yoki ichki Lagranj nuqtasida bir-biriga tegib turadi (3.13-rasmga qarang), ikkala yulduz uchun umumiy boTgan ekvipotensial sirt hosil qiladi, Rosh kritik sirti deb ataladigan bu sirt
tekislik bilan kesilganda sakkizga o'xshash shakl _*
hosil boTadi. Kritik sirt ichi Rosh (bo‘shlig‘i) _{3.13-rasm. Zieh qo'shaloq} ^{sohasi deyiladi. Kritik sirtga tushgan zarra} ynldnz tizimlari: a) ajralgan, (modda) sirt bo'ylab ozod holda sirg‘anib, ^{b) yarmi ajralgan,}
bir yulduz atrofidan ikkinchisinikiga o ‘tib ^{d) ajralmagan (yopishgan).}
yuradi. Agar zarra L2yoki L3nuqtalarga tushsa, ^{Sakkiz shaklidagi egri sirtni}
ko'rsatadi.
111



unga ta'sir etayotgan tortish kuchlari bitta, massa markaziga yo'nalgnii ekvivalent kuchga teng bo'ladi. Zarra dinamik jihatdan turg'un bo'lgan I , yoki L5 nuqtalarga tushishi mumkin. Bu nuqtalar potensial o‘ra deb atalaili va zarra bu yerda cheksiz uzoq vaqt qolib ketadi. Rosh sohasiga ko‘ra zicli qo‘shaloqlar uch turga bo'linadi: ikkala tashkil etuvchisi ham Rosh sirtign cha yetmagan juftlik — ajratilgan, tashkil etuvchilardan biri Rosh sirtigachn sohani egallagan juftlik — yarim ajratilgan, ikkalasi ham Rosh sohasini to'ldirgan jufnlik — yopishgan tizim deb ataladi. Rosh sohasin to'ldirishi yulduz evolyutsiya davomida ro‘y beradi.
Yulduz o‘zagining siqilishi va qobig‘ining kengayishi Rosh sohasini to‘lishgn va moddani bir yulduzdan ikkinchi yulduzga o‘taboshlashiga olib keladi. Rosli sohasi to'lgan tashkil etuvchidan modda ikkinchi yulduz atrofiga oqib o‘tadi. Masalan, Liraning (3-sida bosh yulduz B3, yo‘ldosh yulduz F spektral sinfgn mansub. Bosh yulduz minimumdan keyinoq, qo‘shaloq spektrda emission chiziqlar ko‘rinadi. Bu chiziqlarni bosh yulduzdan yo‘ldoshga qarab yo'nalgan gaz oqimi beradi. Tezligi 80-360 km/s bo‘lgan bu oqim yo‘ldosh atrofmi aylanib o‘tib, bosh yulduz yonida tizim tashqarisiga qarab chiqib ketadi. U tizim atrofida spiral bo'ylab aylanib, dastlab halqa hosil qiladi va keyinchalik fazoga tarqalib ketadi. Ayrim hollarda Rosh sohasini to‘ldirgan yulduzdan chiqayotgan modda oqimi ikkinchi yulduz yaqinida gaz halqa yoki disk hosil qiladi. Masalan, Javzoning U-si spektrida keng yorug‘ emission chiziqlar tarzida ko‘rinadi. Chiziqlarning kengligi o‘nlab angstremga tengligi gaz oqimlari tezligi minglab km/s ligidan dalolat beradi. Yomg‘lik minimumi oldida emission chiziqni, binafsha qanoti kuchsizlanadi yoki yo‘qoladi. Demak, yo‘ldosh yulduz atrofida tez aylanadigan gaz disk mavjud.