Радиотехник тизимлар назарияси асослари

o ‘zgarishi.
tirishiga mos keladi. N otekislik
(kondensatsiya) ga gaz bosimi kuchi = Va tortishish kuchi


6.6-rasm. Koinotda materiyaning evolutsiyasi: abssissa — temperatura, ordinata — vaqt.
196


pa 2 GP^-i ta'sir etadi. Bu yerda: R — gaz. doimiysi; X,— kritik kattalik
K \
(gravitatsion noturg‘unlik o‘lchami).
Bu kuchlarni tenglashtirsak kritik kattaliklarni topamiz:
^ • P = 2 '10" V j £ . (27)

Bu jins noturg‘unligi ro‘y bergan gaz bulutning kattaligi. Bu notekislik (protogalaktika) massasi, ya’ni quyuqmaning massasi T va p ga bog‘liq. Agar protogalaktika hosil boiishi arafasida zichlik p = \Q 24 g/sm 3 (bu bizning Galaktikada o‘rtacha zichlik) boisa, massasi llj) = 10u nj)0 yuz mld. Quyosh massasiga teng quyuqma hosil boiishi uchun muhit temperaturasi T = 106 K boiishi kerak. Agar T bundan past boisa, hosil boiadigan quyuqma massasi kam boiadi.

Yuqoridagi jins noturg‘unlik kriteriysi yordamida yulduz hosil boiishni
ham tushuntirish mumkin. Bizning Galaktikadek massaga ega boigan quyuqma (kondensatsiya) protogalaktika t= 1 0 15 c = 1 0 8 yil mobaynida shakllanadi. Bunday muddat davomida protogalaktika massasi 105—lO6Hj)0 boigan alohida-alohida boiaklarga ajralishi muqarrar. Bu boiaklarning siqilishi tez sovish bilan birga ro‘y beradi. Massasi yulduz massasiga teng kondentsasiya (protoyulduz)da siqilish davom etishi uchun undan siqilish hisobiga hosil boigan energiya fazoga sochilib turishi kerak. Aks holda moddaning temperaturasi shu darajagacha ko‘tariladiki, unda gaz bosimi siqilishni to‘xtatish uchun yetarli boiib qoladi. Siqilish energiyasini chiqarib yuboradigan mexanizm gaz-chang bulutdan sochilayotgan infraqizil nur- lanish boiishi mumkin. Massasi Quyoshnikidek keladigan quyuqma hosil boiishi uchun muhitning zichligi p =10 10 g/sm 3 va T=1000 K boiishi zarur.
Biroq hozirgi zamon yulduz evolutsiyasi nazariyasiga ko‘ra , yuqorida aytganimizdek, yulduzlar gaz-chang bulutlardan hosil boiadi. Bunday bulutning temperaturasi 50K, zichligi 10 20g/sm 3va uning nurlanishi uchun tiniq. Shuning uchun bu protoyulduzning dastlabki siqilishi erkin tushish tezlanishida ro‘y beradi va protoyulduz radiusining ikki marta kichrayishi uchun quyidagicha vaqt


^t1 ^{1 C}
2 0 p

kerak bo‘ladi. p =10 20 g/sm 3zichlikka ega Galaktikada bu t,= 1 mln yilga teng.

Bulutning siqilishi jarayonida uning markazida zichlik va temperatura tez
suratlar bilan ortaboshlaydi va protoylilduzning o‘zagi (yadrosi) hosil bo‘ladi.
/197



Bulul chegarasi tashqi qobul

6.8-rasm. Massasi Quyosh massasiga _{6.7-rasm. Yulduz hosil qiluvchi gaz va} teng protoyulduzning gazli va changli chang bulutning siqiiish jarayonidagi ^{fotosfera temperaturasi va}
_{ichki tuzilishi.} yorqinligining vaqt bo‘yicha o‘zgarishi.

O zak yupqa modda qo nish sohasi bilan o'ralgan. Qo'nish sohasi ustida zarb to‘lqini joylashadi. Bu sohaga tushayotgan modda sekin tormozlanadi va qizib ketadi. Ajralib chiqqan energiya tashqari tomon sochiladi. Hisoblashlarga ko‘ra protoyulduz o‘zagi massasi yiliga 10-5 !t^0 dan ortib boradi va 1000 yildan keyin o ‘zak massasi 0,011T1?0 ga, radiusi esa 3,45 R0 ga teng boTadi. 0 ‘zakning massasi ortishi bilan uning temperaturasi ham ortaboradi

va 20 000 yildan keyin u 106 K dan oshadi. Endi o‘zakda deyteriyning
yonishi boshlanadi va undan He hosil boTaboshlaydi. Hosil boTgan energiya tashqi qat- lam la r tom on konvektiv oqimlar vositasida uzatiladi. 50000 yildan keyin yulduzda konvektiv (uning markazi bun d an istisno) oqim lar b o sh la n ib k e tad i. Z arb toTqini oldida gaz fotosfera hosil boTadi. Biroq uning nurlanishi tashqi zich gaz- chang qobiqda yutiladi va pro- toyulduzdan chiqaolmaydi.
Gaz-chang qobiq qiziy- boshlaydi va unda konvektiv oqimlar boshlanadi. Qizigan gaz-chang qobiqda tem pe-
_{6.9-rasm. Har xil massaga ega} ratura notekisliklari hosil protoyulduzlaraing bosh ketma-ketlikka ^{boTadi. Qaynoq elementlar} tushishidan oldin temperaturasi va ta sh q i to m o n k o ‘ta r i - yorqinligining o ‘zgarishi. _{laboshlaydi va qobiq tashqa-}
198


risi yaqinida o‘z energiyasini infraqizil nurlanish sifatida fazoga sochadi, soviydi va qayta tushaboshlaydi. Gaz-chang qobiqda konvektiv oqimlar hosil bo'ladi va ular ichki qatlamlardan issiqlik energiyasini tashqi qatlamlar tomon tashiyboshladi. Gaz-chang qobiq moddasi protoyulduz markazi tomon tushayotgan bo‘ladi. Gazli fotosfera nurlanishni yutayotgan gaz-chang qobiq qiziydi va infraqizil nurlanish sochadi. Siqilish boshlanishdan keyin 1000 yil o'tgach uning temperaturasi 116 K, yuz ming yil o‘tgach — 414 K boiadi. Bu paytga kelib protoyulduz o ‘zagi massasi Quyosh massasiga yetadi. Protoyulduz effektiv temperatura (T) si va yorqinligi 6.8-rasmda tasvirlangan. Yulduz temperaturasiga yaqinlashgan protoyulduzlar infraqizil diapazonda nurlanish sochadi. Bunday manbalardan biri yuqorida tilga olingan Kleymann-Lou obyektidir. U Orion yulduz turkumida joylashgan yulduz hosil qiluvchi agregatda infraqizil nurlarda kuzatiladi.
Bunday obyektlardan yulduz hosil bo'ladi. Protoyulduzning siqilishi uning o‘zagida yadro reaksiyalari boshlanguncha davom etadi. Yadroviy energiya manbayi yulduzning siqilishini to'xtatadi. Yulduz turg'un holatga o‘tadi. Gaz- chang qobiq' qiziyboshlaydi va unda konvektiv oqimlar boshlanadi. Qizigan gaz-chang qobiqda temperatura notekisliklari hosil boMadi. Qaynoq elementlar tashqi tomon ko‘tarilaboshlaydi va qobiq tashqarisi yaqinida o ‘z energiyasi- ni infraqizil nurlanish sifatida fazoga sochadi, soviydi va qayta tushaboshlaydi. Gaz+chang qobiqda konvektiv oqimlar hosil boMadi va ular ichki qatlam- lardan issiqlik energiyani tashqi qatlamlar tomon tashiyboshlaydi.

ADABIYOTLAR

1. Martinov VYa. Kypc obmeii acTpo(j)H3HKM.— M., 1986.
2. Sobolev V.V. Kypc TeopeTuuecKoit acTpoc|)H3HKH.— M., 1975.
3. Martinov VYa. Kypc n p a K T H n e c K o it a c T p o 4 ) H 3 H K H .— M., 1977.
4. Klimishin I.A. Actpohommh HaniHX nHeii.— M., 1980.
5. Shklovskiy I.S. 3Be3flbi: hx poxneHMe, xH3Ht> h CMepTb.— M., 1977.
6. Sattorov I. Quyosh fizikasi,— 1980.
7. Sattorov I. Yulduzlar nuri tilga kirganda,— 1973.
8. Sattorov I. Kosmik stansiyalar sayyoralarni tekshiradi.— 1976.

\
1

199

Mundarija

Kirish........................................................................ 3 3.3.2. Spektrida yorug‘ emission chiziqlar

koh'inadigan yulduzlar 117