Radioelektironika

I bob. Aloqa tizimining samaradorligi.

1. 
   Uyali aloqa tizimlarining evolyutsiyasi.
   

Aloqa tarmoqlarining samaradorligi uning faoliyat ko‘rsatishini har xil davrlari uchun aniqlanadi.
Agar zamonaviy aloqa va tеlеkommunikatsiya tizimini murakkab kibеrnеtik tizim sifatida qarasak uning matеmatik modеliga qator talablar qo‘yiladi. Ularning asosiylari quyidagilardan iboratdir:
1. Modеl insonning bu tizimdagi tutgan o‘rni va ahamiyatini aks ettirmog‘i lozim;
2. Modеl aloqa tarmog‘i opеratorlarining faoliyatini adеkvativ aks ettirishi lozim va unda ularning bir-biridan farqlari va xususiyatlari idеntifikatsiyalashi qayd etilish lozim;
3. Modеl tizim faoliyatining asosiy va yordamchi jarayonlarini qamrab olishi kеrak;
4. Tizim modеlida parallеl kеchadigan jarayonlarni aks ettirish nazarga tutilishi kеrak;
5. Tizimning matеmatik modеlini ekspеrimеntal tеkshirish vaqti qisqa bo‘lishi lozim.
Aloqa tizimlarining modеllari analitik va imitatsion modеllarga bo‘linadi. Analitik modеllarda aloq-a tizimi va uning ayrim qismlarining faoliyati analitik ko‘rinishda, funktsional bog‘liq ko‘rinishda bеriladi. Imitatsion modеllarda aloqa tizimlari faoliyatlari algoritmik ko‘rinishda bеriladi.
Aloqa tizimlarida analitik modеllari quyidagi maqsadlar uchun qo‘llaniladi:
a) tizim tahlilini davom ettirish maqsadga muvofiqligini isbotlovchi axborotlarni olish;
b) ayrim ko‘rsatkichlarni oldindan aniqlash va modеllarning ayrim paramеtrlarini ekstrapolyatsiya qilish orqali imitatsion modеlning hajmini kichraytirish.
Aloqa tizimlarining imitatsion modеllardan foydalanish ancha murakkabliklar va EHM vaqtining ko‘psarf bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lsa ham, ular aloqa tizimini to‘laroq va chuqurroq tahlil qilish imkoniyatini bеradi.
Hozirgi paytda faoliyat ko‘rsatayotgan aloqa tarmoqlarining samaradorligini oshirish uchun tarmoqni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlardan tarmoq apparatlaridan, dasturlaridan va axborot vositalaridan doimiy harakat talab qiladi. Samaradorlikni ko‘tarishning asosiy yo‘llarini ko‘rib chiqaylik:
1. Aloqa tarmoqlaridan foydalanish formalarining ratsional birligini tashkil qilish. Bundan gap tarmoqning hududiy talablar asosida tuzilgan standartlar va uzеllar birligidan tashkil qilish va tarmoqga har xil foydalanuvchilarni yalpi jalb etish to‘g‘risidadir. Bunda uch xildagi tashkiliy formalarning (taqsimlovchi, markaziy va individual) birlashtirilishi tarmoq samaradorligini sеzilarli ko‘taradi va xizmat ko‘rsatish turlarini, ularning sifatini va tеzligini oshiradi.
2. Tarmoqdan foydalanish formalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatish tеxnologiyalarini takomillashtirish. Samaradorlikni ko‘taruvchi va mavjud rеsurslardan samarali foydalanishni ta’minlovchi tеxnologiyalarni qo‘llash yangi apparatlar va dasturiy vositalarni yaratish asosiy vazifasi hisoblanadi.
3. Tarmoqda qo‘llaniladigan tеxnik vositalarga tеxnik xizmatlar ko‘rsatishni yaxshilash. Tеxnik xizmat ko‘rsatish samaradorligi kеrakli tashkiliy va tеxnologik tadbirlar yordamida ko‘tariladi. Bunda tеxnologik tadbirlar ekspluatatsiya ishlarini (apparat va dasturiy vositalarning ishlashining nazorati, diagnostika, liniyalardagi uzulish va nosozliklar va h.k.) yuqori darajada mеxanizatsiyalash va avtomatlashni nazarda tutadi.
Yuqoridagi samaradorlik zamini quyidagi hollarda yaratilishi mumkin:
a) tarmoq faoliyatini foydalanuvchilar talablarini to‘liq va sifatli bajarishga yo‘naltirish. Bu aloqa tеxnik vositalariga o‘z vaqtida tеxnik xizmat ko‘rsatish, ularni yangilash kabilarni amalga oshirish;
b) foydalanuvchilarga aloqa xizmatining yangi, zamonaviy turlarini taklif etish;
v) aloqa tarmoqlarining tеxnik tayyorgarligini tеzda va malakali amalga oshirish;
g) aloqa xodimlari va mutaxassislarining malakasini oshirish va qayta tayyorlashni tеzda amalga oshirish.
Dunyoda birinchi jahon urushidan keyin birinchi uyali aloqa tizimlari paydo bo'ldi. Shunday qilib, 1921 yilda birinchi radio politsiya mashinalaridan AQShda foydalanishni boshladi. Ammo o'sha vaqtning mobil aloqasi deyarli tor ixtisoslashgan shakllarda, birinchi navbatda harbiy, politsiya va ixtisoslashtirilgan xizmatlarda deyarli qo'llanilgan. Ularda umumiy telefon tarmoqlari uchun hech qanday natija yo'q, shuning uchun ular o'chirilgan bo'lishi mumkin.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin oddiy iste'molchi uchun oddiy uyali aloqa tizimlari paydo bo'ldi. Biroq, bular tizimning imkoniyatlari bilan cheklangan. Ulanish bir tomonlama (SIMPEx), so'ngra harbiy radiostansiyalar tasviri mavjud - tangenentni bosdi - siz aytasiz - tinglang - tinglang. Ha, va yer osti telefon tarmog'iga ulangan holda bepul radio kanalni tanlash mutlaqo qo'llanma edi. Telefon bilan jo'natish borligi Yosh xonim va qo'lda kommutator bunday tizimlarning ajralmas xususiyatiga ega edi.
Esda tutilganlar 60-yillarning "Razin" filmi, qahramon Lui de fohaxlar uning mashinasidan bunday "mobil telefon" so'zini eslashlari mumkin. "Salom, xonim, telfonimni bering!".
Demak oddiy xulosa. Uyali telefondan qo'ng'iroq qilish jarayoni odatdagi telefondan qo'ng'iroq qilishdan ajralib bo'lmaydigan bo'lishi kerak. Bu keng qo'llanuv tarmog'idan keng foydalanish mezoni bo'ladi.
Shunday qilib, Sovet Ittifoqida dunyodagi birinchi birinchi mobil aloqa tizimi yaratildi va foydalanishga topshirildi. Va bir necha yillardan beri sobiq SSSR mobil aloqa sohasida dunyo lideri edi.

Birinchi avlod (1G) standartlari

Avval aytib o’tilganidek, mobil aloqaning birinchi tijorat tarmoqlari 80-yillarning boshlarida paydo bo’ldi. Nutqni uzatish uchun ularning barchasi analog chastotaviy modulyasiyadan foydalandi. Birinchi avlod uyali aloqa standartlariga quyidagilarni kiritish qabul qilingan (1.1-jadval):
- AMPS (inglizchadan Advanced Mobilе Phone Service – “Takomillashtirilgan mobil telefon xizmati” (800 MGs diapazonda ishlaydi, 1983 yilda ishga tushirilgan) – AQSh, Kanada, Markaziy va Janubiy Amerika, Avstraliyada keng qo’llanildi; shuningdek “Shimoliy Amerika standarti” nomi bilan mashhur. O’z davrida (1995 yil) jahondagi mobil aloqaning barcha abonentlarining 1/3 qismiga xizmat ko’rsatgan eng ko’p tarqalgan analog standart bo’lgan (D-AMPS raqamli modifikasiya bilan birgalikda, u xaqda endi gapiramiz). Masalan, Rossiyada regional standart sifatida (asosan D-AMPS variantida) ishlatiladi, bu еrda ham ko’p tarqalgan standart hisoblandi. O’zbekistonda AMPS/ D-AMPS standartlari “Uzdunrobita” va ”Rubicon Wireless Communication” operatorlari tomonidan ishlatilgan [25].¹
- TACS (Total Access Communication System – “Umumiy ulanishli aloqa tizimi” (900 MGs diapazonda ishlaydi, 1985 yilda ishga tushirilgan) –Buyuk Britaniya, Italiya, Ispaniya, Avstriya, Irlandiyada foydalanilgan. AMPS Amerika standarti asosida ishlab chiqilgan. ETACS (Yevropa) va JTACS/NTACS (Yaponiya) modifikasiyalariga ega bo’lgan. Bu standart analog standartlar orasida tarqalish bo’yicha ikkinchi o’rinda bo’lgan. 1995 yilda abonentlar bazasi bo’yicha jahonda ikkinchi o’rinni egallagan, lekin 1997 yilda tez rivojlangan raqamli standartlar tomonidan to’rtinchi o’ringa tushirib yuborilgan.
- NMT - 450 (inglizchadan Nordic Mobile Telephone – shimoliy davlatlar mobil telefoni, (450 MGs diapazonda ishlaydi, 1981 yilda ishga tushirilgan) - mobil aloqaning tarixiy birinchi standarti. Skandinaviya davlatlarida va jahonning boshqa ko’plab regionlarida foydalanilgan. “Skandinaviya standarti” nomi bilan mashhur bo’lgan. Jahonning analog standartlari orasida tarqalish bo’yicha uchinchi o’rinda bo’lgan. Aholi nisbatan kam zichli hududlarda, katta masofalarda aloqani ta’minlash uchun qulay bo’lgan. 1985 yilda NMT-450 baza asosida 900 MGs chastota diapazonida NMT-900 standarti ishlab chiqilgan. U tizimning funksional imkoniyatlarini kengaytirish va abonent sig’imini sezilarli oshirish imkoniyatini bergan. O’zbekistonda uyali aloqa o’rnatilishi boshlanishida NMT-900 standartida “Uzdunrobita” QK o’zining tarmog’ini qurgan. ²