Radiobiologiya

Pozitron - negatron juftining hosil bo'lishi kvant energiyasi 

ortib borishi bilan

 

ortib boradi va Z2 ga to'g'ri proporsional 

bo'ladi.  

Biologik  to'qimalarda kvant energiyasi 10  - 100  keV bo'lgan  nurlar fotoeffekt, 

energiya diapozoni 0,3 - 10 MeV bo'lgan nurlar ta’sirlanishning asosiy tipi - Kompton 

effekti  asosida  yutiladi.  Kvantlar  energiyasi  10  MeVdan  katta  bo'lgan  nurlar 

ta’sirlashganda pozitron-negatron jufti yuzaga keladi. Juftlar anigilyatsiyasi natijasida 

energiyasi  0,511  MeV  ga  teng  bo'lgan  va  bu  energiyani  Kompton hamda   fotoeffekt 

ta’sirlashish natijasida yo'qotadigan ? - kvant yuzaga keladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

3-mavzu.  IONLANTIRUVCHI  NUR  DOZALARI  VA  DOZA  O'LCHOV 

BIRLIKLARI 

 

Reja: 

1.Ekspozitsion doza. ам        

2. Yutilgan nur dozasi.  

3.Ekvivalent doza. Energiyaning chiziqli uzatilishi va nisbiy biologik effektivlik.  

 

 

                                          

Adabiyotlar: [1] 21-33 b; [2] 17-28 b. 

---

 

13

А-Ob’yektga  ionlantiruvchi  nur  ta’sir  ettirish  uchun  u  ma’lum  bir  fursatga 

ionlantiruvchi nur ta’siridagi nurlanish  maydoni deb ataladigan fazoga kiritiladi. Nur 

maydoni  muhitning  har  bir  nuqtasiga  qancha  zarracha  (yoki  foton),  foton  qanday 

energiya  va  qaysi  yo'nalishda  kelib  tushishi  bilan  xarakterlanadi.  Odatda,  nur 

maydonining  havo  yoki  boshqa  bir  muhitda  yuzaga  kelishi  munosabati  bilan  

zarrachalar  yoki  fotonlarning  atom  yoki  molekulalar  bilan  ta’sirlashishi  natijasida, 

ularning energiyasi va yo'nalishi o'zgaradi. Demak, nurni tavsiflash qiyin masala. 

Ekspozitsion  doza.  (Deksp).  Nur  maydoninig  integral  xarakteristikasi  bo'lib,  u 

nur  maydonining  berilgan  nuqtasida    nurning  ob’yektga  ta’sir  etib,  muayyan  bir 

radiatsion  effekt  hosil  qilish  qobiliyatini  aks  ettiradi.  Boshqacha  qilib  aytganda, 

ekspozitsion  doza  nurlanishning  sifatiy  xarakteristikasi  bo'lib,  ob’yekt  tabiatiga 

bog'liq emas.  Ekspozitsion doza nurlanishning ionlash ta’siri o'lchov birligi sifatida, 

kulon/kilogramm  (Kl.kg.-1)  larda  o'lchanadi.  1.  Kl.kg-1  -  bu  rentgen  yoki  gamma 

nurlanishining shunday bir miqdoriki, uning ta’sirida 1 kg quruq atmosfera havosida 

1Kl  ga  teng  musbat  va  manfiy  ishorali  elektr  zaryadlari  hosil  bo'ladi.  Ekspozitsion 

doza  o'lchov  birligi  sifatida  o'lchov  birliklari  sistemasiga  kiritilmagan  rentgen  (R) 

keng qo'llaniladi. 

1P = 2,58 x 10-4 Kl. kg-1. 

жу 

Ekspozitsion  dozaning  nur  maydonidagi  o'sish  tezligi  ekspozitsion  doza 

quvvati (Dў) nomi bilan yuritilib, quyidagicha ifodalanadi. 

бoYutilgan nur dozasi (Dyutil.). Nur maydoni emas, balki nur maydoniga 

kiritilgan  ob’yektga  dahldor  bo'lgani  uchun    u  ob’yekt  massa  birligiga  to'g'ri 

keladigan  energiya  tarzida  ifodalanadi,  ya’ni  u  har  kg  massaga  to'g'ri 

keladigan DJ (joulda)da ifodalanib, greylarda (Gr) o'lchanadi.  

Bu  yerda  dE  -hajmga  uzatilgan  o'rtacha  energiya,  dm  -  o'sha  hajmdagi 

modda massasi.   

Shu  asosda  yutish  tezligi,  ya’ni  yutilgan  dozaning  vaqtga  nisbatan 

olingan orttirmasi yutilgan doza quvvati (Dўyutil.) deb ataladi. 

 

Ilgarigi vaqtlarda radiatsiyaning yutilgan dozasi sifatida  moddaning har 

gramm massasi yutgan, 100 erg ga teng doza  - rad. qo'llanilgan. O'sha raddan 

yutilgan  energiya  o'lchov  birligi  Gr  ga  o'tish  quyidagi  tarzda  amalga 

oshiriladi. 

1rad = 10-2 Gr 

Nurning  biologik  ta’siri    faqat  yutilgan  energiya  miqdori  (doza)gagina 

emas,  nurning  ta’sirchanligiga  ham  bog'liq.  Bu  omilni  inobatga  olish 

maqsadida  radiobiologiyaga  nurning  ekvivalent  dozasi,  degan  tushuncha 

kiritilgan.  Mazkur  tushuncha  shunday  bir  nur  energiyasi  miqdorini 

ifodalaydiki, uning ta’sirida biologik ob’yektda kelib chiqadigan o'zgarishlar, 

1  rentgenga  teng  nur  dozasi  yutilganda  kelib  chiqadigan  effektga  ekvivalent 

bo'lib, u rentgenning biologik ekvivalenti (RBE yoki BER) deb ata ladi. 

Hozirgi vaqtda ekvivalent doza Zivertlarda (Zv) o'lchanadi. 

---

 

14

Dekv = QD 

Q-o'tish koeffitsiyenti,D-yutish koeffitsiyenti. 

1  Zv  -  nurning  shunday  bir  dozasidirki,  uning  ta’sirida  ob’yektda  kelib 

chiqadigan  effekt,  1Gr  ga  teng  rentgen  yoki  gamma  nuri  yutilganda  yuzaga 

keladigan  effektga  ekvivalent  bo'lib,  u  1  Zv =  1Dj.kg.-1  dir.  Ekvivalent  doza 

tushunchasi  shartli  xarakterga  ega  bo'lib,  u  nur  sifati  haqidagi  murakkab 

tushunchani soddalashtirish maqsadida kiritilgan. 

ФоEffektiv 

ekvivalent 

doza. 

Ushbu 

doza 

turli 

to'qimalarning 

nurlanishga  bo'lgan  ta’siri  ifodalovchi  koffitsiyent  bilan  ekvivalent  doza 

o'rtasidagi  ko'paytmaga  teng  bo'lib,  bu  biologik  havf  koeffitsiyenti  insonning 

turli to'qima va organlari uchun turlicha ko'rsatkichga ega: 

       qizil ilik - 0,12 

       suyak ko'migi - 0,03ди       qalqonsimon bez - 0,03).       sut bezi - 

0,15ур              o'pkalar  -  0,12г                tuxumdon  yoki  urug'donlar  -  0,25  о       

boshqa  to'qimalar  -  0,3ён            bir  butun  organizm  -  1,00  таUshbu  doza   ham 

zivertlarda      o'lchan

a

di.йнанEnergiyaning  chiziql