Radiobiologiya

xinonlar

 va 

ortoxinonlar

 kiritilgan. 

Kartoshkaning  nurlantirilgan  namunalaridan  olingan  ekstraktlar  hayvon 

tanasiga  kiritilganda,  uning  tana  massasi  kamaygan,  hujayralarning  bo'linishi 

susaygan, o'simlikning ildiz hujayralarida xromosomalar aberratsiyasi qayd etilgan. 

Tadqiqotlar  natijasiga  ko'ra,  BRT  -  radiatsiya  ta’siridan  biologik  ob’yektda 

paydo  bo'ladigan  mahsulotdir,  u  nurlantirilish  tamom  bo'lgandan  so'ng  ham  hosil 

bo'lishda  davom  etadi.  Oksidlovchi  fermentlar  sistemasining  faollanishida  namoyon 

bo'ladigan dastlabki jarayonlar biokimyoviy kuchaytirish mexanizmi faoliyatining avj 

olishini aks ettiradi.Nurlanish ta’siridan xinonlar miqdori oshadi. Ular BRT xossasiga 

ega bo'lganligi uchun, postradiotsion davrga xos o'zgarishlarni ham keltirib chiqaradi. 

Hujayrada  hosil  bo'ladigan  xinonlar  miqdori  bilan  nurlanish  dozasi  va  nurlanishdan 

keyin  o'tgan  muddat  orasida  eksponensial  aloqa  mavjud.  Bundan  tashqari 

toksinlarning  ta’sir  etish  vaqti  bilan  yashovchanlik  logarifmi  o'rtasida  ham  chiziqli 

bog'lanish mavjud. 

BRT paydo  bo'lish ehtimoli, demak  BRT  ta’sirining  ro'yobga chiqish ehtimoli 

dozaga  bog'liq  ravishda  oshib  boradi.  Shu  munosabat  bilan  hujayraning  noyob  va 

ko'plab  ichki  strukturalarida  metabolizmi  buzilgan  mahalliy  sohalarning  soni  ham 

oshib  boraveradi.  Gipotezga  binoan,  bu  xil  chiziqli  bog'lanishning  yuzaga  kelishi, 

birinchi navbatda, lipooksidazalar, polifenoloksidazalar va peroksidazalar faolligining 

oshib ketishi bilan izohlanadi. 

Mazkur  gipoteza  nuqtai  nazaridan,  toksinlar  va  birlamchi  radiotoksinlar,  

zanjirli  reaksiyalar  gipotezasidan  farqli  o'laroq,  organizmning  nur  ta’siriga 

---

 

60

ko'rsatadigan  barcha  reaksiyalarida,  hatto  uzoq  vaqtdan  so'ng  namoyon  bo'ladigan 

oqibatlarida ham ishtirok etadi. 

Gipotezaga binoan,  hujayraviy populyatsiyalar  va to'qimalarning nur sezgirligi 

ko'plab parametrlar bilan belgilanib, quyidagi qonuniyatga bo'ysunadi. 

 

    R 

=

   K

1

(O)

2

+K

2

(PRT)+K

3

(FA)+K

4

(RVS)+K

5

(FS) 

um

 

 

K

6

(FFS1)+K

7

(FV)+K

8

(3V)+K

9

(FS) 

maks

 

 

 

u  yerda,  R  -  hujayralar  populyatsiyasi  yoki  to'qimaning  nurlar  sezgirligi;  K1, 

K2…  -  koeffitsiyentlar;  O2  -  kislorod  bosimi;  PRT  -  radiotoksinga    aylanuvchi 

moddalar  konsentratsiyasi;  FA  -  ferment    faolligi  omili;  RSV  -  tiklovchi  sistema 

radiosezgirligi; FS - yoppasiga nurlantirilganda atrof - muhit bilan aloqa omili; FFSG 

-  genomning  fiziologik  barqarorlik  omili;  FV  -  tiklanish  omili;  ZV  -  himoya 

moddalari konsentratsiyasi. 

Gipotezaga  binoan,  ionlantiruvchi  nurlanishning  hujayraga  ko'rsatadigan 

ta

’

sir

i

ga oid nazariy model

 

yaratishda, quyidagi prinsiplar inobatga olinishi lozim.дд1. 

Ionlantiruvchi  nurlanish  energiyasining  moddaga  uzatilishdagi  diskretlik.а  2. 

Radiatsiyaning molekula va hujayra strukturasiga bevosita hamda vositali ta’sir etishi 

natijasida    u  yoki  bu  radiatsion  effektga  sabab  bo'lishi.  о3.  Hujayra  strukturasining 

mikrogeterogenligi  va  metabolitik  struktura  hamda  har  xil  strukturalar  faoliyatining 

birday emasligi. 

4. Hujayra hayot faoliyatining o'z - o'zidan boshqarilishi, metabolitik va genetik 

informatsiyaning  saqlanishi  va  uzatilishi  asosida  mak-romolekulyar  matritsaning 

yotishi. 

5.  Hujayraning  bir  butunligi  va  barcha  strukturalar  hamda  almashinuv 

jarayonlarining  aloqadorligi  hayotning  oddiy  shakli  bo'lmish  hujayra  mavjudligining 

zaruriy sharti ekanligi. 

Sanab  o'tilgan  omillar  yig'indisi  radiobiologiyaning  asosiy  paradoksini 

izohlashga  qaratilgan  bo'lib,  aslida  dastlabki  ikki  prinsip  tegish  konsepsiyasini, 

navbatdagi  uchtasi  esa,  nishon  konsepsiyasini  aks  ettirib,  undan  faqat    hujayraviy 

struktura  xilma  -  xilligining  ko'pligini  tan  olishi  bilan  farqlanadi.  Oxirgi  omil 

zararlanishning  vaqt  e’tibori  bilan  avj  olishini  inobatga  olib,  stoxastik  gipoteza 

doirasida e’tiborga loyiq. 

Strukturaviy - metabolitik gipotezaning asosiy qoidalari, ko'p jihatdan stoxastik 

gipotezaga  o'xshaydi.  Farqi  faqat  shundaki,  stoxastik  gipoteza  doza  egri  chiziqlarini 

tahlil  qilishda  miqdoriy  kategoriyalar  bilan  ish  ko'rsa,  strukturaviy  -  metabolitik 

gipoteza  hujayra  va  to'qimalarning  radiatsiyadan  zararlanishlar  ketma  -  ketligi 

kinetikasini sifatiy jihatdan tasvirlashga intiladi va hal qiluvchi rolni zaharli moddalar 

zimmasiga yuklaydi. 

Demak,  struktura  -  metobolitik  gipotezani  ham  ionlovchi  ra-diatsiyaning 

biologik 

ta’sirini 

izohlovchi 

universal 

nazariya 

sifatida 

qabul 

qilib 

bo'lmaydi.анChunki  gipotezada,  BRT  konsentratsiyasi  va  uning  hosil  bo'lish 

---

 

61

kinetikasini  belgilovchi,  ionlovchi  radiatsiya  NBE  ning  ECHU  ga  bog'liqligi, 

to'plangan  BRT bilan zararlanish darajasi  o'rtasidagi aloqa ham  o'z aksini topmagan. 

Undan  tashqari,  gipotezaga  binoan,  BRT  hosil  bo'lishi  muddati  nurlantirish 

boshlanganidan tortib, bir necha soatlar, hatto bir necha sutkalargacha cho'zilsa, unda 

BRT ning birlamchilik roli haqida nima deyish mumkin? 

Shular  bilan  bir  qatorda,  mazkur  gipotezada  hujayra  nurdan  zararlanishining 

birlamchi jarayonlarida, yetakchi rolning haqli ravishda  strukturaviy tashkillanganlik 

va  har  bir  zvenodagi  aniq  tartiblanganliklarning  buzilishiga  berilganligiga  e’tiroz 

bildirib bo'lmaydi. 

 

Sanab  o'tilgan  omillar  yig'indisi  radiobiologiyaning  asosiy  paradoksini 

izohlashga  qaratilgan  bo'lib,  aslida  dastlabki  ikki  prinsip  tegish  konsepsiyasini, 

navbatdagi  uchtasi  esa,  nishon  konsepsiyasini  aks  ettirib,  undan  faqat    hujayraviy 

struktura  xilma  -  xilligining  ko'pligini  tan  olishi  bilan  farqlanadi.  Oxirgi  omil 

zararlanishning  vaqt  e’tibori  bilan  avj  olishini  inobatga  olib,  stoxastik  gipoteza 

doirasida e’tiborga loyiq. 

Strukturaviy - metabolitik gipotezaning asosiy qoidalari, ko'p jihatdan stoxastik 

gipotezaga  o'xshaydi.  Farqi  faqat  shundaki,  stoxastik  gipoteza  doza  egri  chiziqlarini 

tahlil  qilishda  miqdoriy  kategoriyalar  bilan  ish  ko'rsa,  strukturaviy  -  metabolitik 

gipoteza  hujayra  va  to'qimalarning  radiatsiyadan  zararlanishlar  ketma  -  ketligi 

kinetikasini sifatiy jihatdan tasvirlashga intiladi va hal qiluvchi rolni zaharli moddalar 

zimmasiga yuklaydi. 

Demak,  struktura  -  metobolitik  gipotezani  ham  ionlovchi  ra-diatsiyaning 

biologik ta’sirini izohlovchi universal nazariya sifatida qabul qilib bo'lmaydi. 

Chunki  gipotezada,  BRT  konsentratsiyasi  va  uning  hosil  bo'lish  kinetikasini 

belgilovchi,  ionlovchi  radiatsiya  NBE  ning  ECHU  ga  bog'liqligi,  to'plangan  BRT 

bilan zararlanish darajasi o'rtasidagi aloqa ham o'z aksini topmagan.  Undan tashqari, 

gipotezaga binoan, BRT hosil bo'lishi muddati nurlantirish boshlanganidan tortib, bir 

necha soatlar, hatto bir necha sutkalargacha cho'zilsa, unda BRT ning birlamchilik roli 

haqida nima deyish mumkin? 

Shular  bilan  bir  qatorda,  mazkur  gipotezada  hujayra  nurdan  zararlanishining 

birlamchi jarayonlarida, yetakchi rolning haqli ravishda  strukturaviy tashkillanganlik 

va  har  bir  zvenodagi  aniq  tartiblanganliklarning  buzilishiga  berilganligiga  e’tiroz 

bildirib bo'lmaydi. 

 

 

 

ADABIYOTLAR. 

 

1. 

Ярмоненко  С.П.  Радиобиология  человека  и  животных.  М.:  «Высшая 

школа». 1988г. 

---

 

62

2. 

Кудряшов.Б.С, Беренфельд «Основы радиационной биофизики» М. 

«Университет» 1982.