Radioaloqa sistemalari Dars o’quv maqsadi

---

Radioaloqa sistemalari 
Dars o’quv maqsadi: 
Talabalarga zamonaviy radiotexnik sistemalar va 
ularning elektromagnit moslashuvi, axborotlarni tarqatuvchi radiotexnik sistemalar 
haqida tushunchalar berish.
 
Tushunchalar va tayach iboralar: 
radiotexnik sistema, iyerarxik daraja, 
elementlar bazasi, rezistor, induktivlik katushkalari, kondensator, transformator, 
kaskadlar, kodek, modem, radioteleboshqarish sistemasi, axborotlarni buzuvchi 
sistema, sputnikli va kosmik aloqalar, global aloqa sistemalari, simpleks va 
dupleks aloqa sistemasi. 
Asosiy savollar:
 
1.
 
Radiotexnik sistemalar. 
2.
Radiotexnik sistemalarining elektromagnit moslashuvi. 
3.
Axborotlarni tarqatuvchi radiotexnik sistemalar
Nazariy ma’lumotlar:
Yuqori chastotali elektromagnit to’lqinlar yordamida axborotni qabul 
qiluvchi, tarqatuvchi, ishlov beriluvchi va qayta ishlanuvchi texnik sistema 
radiotexnik sistema (radiosistema) deb ataladi. Radiosistemalarni quyidagi 
iyerarxik darajalar ko’rinishida tasvirlash mumkin (23.1-rasm). Quyi iyerarxik 
darajada radiosistemaning fundamenti hisoblangan elementlar bazasi turadi. Uning 
tarkibiga rezistorlar, induktivlik katushkalari, kondensatorlar, transformatorlar, 
diodlar, bipolyar va maydonli tranzistorlar, analogli va raqamli mikrosxemalar, 
mikroprosessorlar, rezonansli zanjirlar, monolitli filtrlar, o’ta yuqori chastota 
texnikasi elementlari kabilar kiradi. Radiosistemaning elementlar bazalari 
radioapparaturaning texnik darajasini aniqlaydi. 
Elementlardan foydalanib radiosistemaning keyingi iyerarxik darajasi 
hisoblangan zanjirlar yaratiladi (tebratuvchi konturlar, differensiallovchi va 
integrallovchi zanjirlar, filtrlar, cheklovchilar, shakllantiruvchi zanjirlar). Zanjirlar 
konstruktiv va texnologik jihatdan birlashtirilib, yetarlicha murakkablikdagi 
zanjirlar, ya’ni kaskadlar hosil qilinadi (avtogeneratorlar, modulyatorlar, 

---

demodulyatorlar, chastota o’zgartirgichlar, juda yuqori, yuqori, zrtacha va past 
chastota kuchaytirgichlari va boshqalar).
23.1-rasm. Radiosistemalarning iyerarxik darajalari 
Keyingi iyerarxik daraja bloklar hisoblanib, ularga antenna-fider trakti, qabul 
qilgichning kam shovqin beruvchi o’ta yuqori chastota kuchaytirgichi, kodek, 
modem, qabul qilgichning chiziqli trakti, qabul qilinayotgan signalga raqamli 
ishlov berish qurilmasi, boshqarish qurilmasi va boshqalar kiradi. 
Keyingi murakkab iyerarxik daraja bo’lib funksional tugallangan qurilmalar 
hisoblanadi. Ularga qabul qilgichlar, uzatgichlar va shularga o’xshagan, 
radiosistemalar tarkida mustaqil ishlaydigan radioapparaturalar kiradi. Bu 
qurilmalardan radiotexnik sistemalar tashkil etiladi. 
Keyingi yillarda radiotexnik vositalarining elementlar bazasi juda rivojlanib 
borishi natijasida, ularni yaratishda katta integral sxemalar (KIS) va o’ta KISlar 
qo’llanilmoqda. Buning natijasida iyerarxik darajalarning pastki uchta darajasi 
texnologik jihatdan bittaga darajaga birlashtirilmoqda. 
Axborotlar qo’llanilishi bo’yicha radiotexnik sistemalar to’rt xil texnik 
sistema ko’rinishida ishlatiladi: 
Радиосистема 
Қурилма 
Блоклар 
Каскадлар 
Занжирлар 
Элементлар базалари 

---


axborotlarni uzatish sistemasi (radioaloqa, radioeshittirishlar); 

axborotlarni 
aniqlash 
va 
o’lchash sistemasi (radiolokasiya, 
radionavigasiya va b.); 

radioteleboshqarish sistemasi; 

axborotlarni buzuvchi sistema. 
Xozirga kelib zamonaviy radiotexnikada bir qancha radiosistemalardan tashkil 
topgan radiotexnik majmualardan foydalanilmoqda. Bunday majmualarni 
boshqarish uchun quvvatli kompyuterlar qo’llaniladi. Bunday sistemalarga 
sputnikli va kosmik aloqalar, global aloqa sistemalari, havodagi harakatlarni 
nazorat qilish va boshqarish sistemalari, raketali va kosmik majmualari kiradi. 
Barcha radiotexnik sistemalar qabul qiluvchiga kerakli axborotlarni yetkazish 
uchun mo’ljallangan bo’ladi. Shuning uchun ularni axborotli sistemalar deb 
ataladi. Ularning barchasida axborotlar tarkibi, ularni hosil qilish uslublari va qabul 
qiluvchining foydalanishi turlicha bo’lishi bilan, ularga ishlov berish, tasvirlash va 
uzatish uslublari umumiy hisoblanadi. 
Axborotlarni 
uzatish 
sistemalarida 
uzatiladigan 
xabarlar 
qandaydir 
manbalardan kelib tushadi, sistemaning asosiy vazifasi uni qabul qiluvchiga 
uzatish hisoblanadi. Barcha radiotexnik sistemalar xabar o’zgartirgich 
qurilmalardan boshlanadi. Ularning vazifasi uzatiladigan xabarni uzatish uchun 
qulay bo’lgan elektrik signalga aylantirish hisoblanadi. Qabul qilgichning 
chiqishida ham olingan signalni qabul qiluvchiga tushunarli bo’lishligini ta’minlab 
beruvchi o’zgartirgich qurilmasidan foydalaniladi. 
Axborotlarni aniqlab, ularni ichidan qabul qiluvchiga kerakligini chiqarib 
oluvchi sistemalarda axborotlar uzatgich signallarida mavjud bo’lmaydi. Ba’zi 
xollarda axborotlar sistemasida uzatkichlar umuman bo’lmaydi. Bunday 
sistemalarda ko’pincha elektromagnit to’lqinlari tarqaladigan trassa parametrlarini 
xarakterlovchi axborotlar bilan ishlanadi. Axborotlarni trassa yo’nalishlari olib 
yuradi. 
Keyingi yillarda harbiy va fuqorolik holatlari uchun mo’ljallangan
radiolokasiya qiluvchi sistemalar sezilarli rivojlanib bormoqda. Bu boroda alohida 

---

o’rinni yer yuzasida va sputnikli navigasiya uchun foydalaniladigan kilometrli 
(uzun to’lqinli) va metrli (ultra qisqa) sistemalar egallaydi. Bunday sistemalar 
korabllar harakatini va samalyotlar uchishini xavfsizligini ta’minlaydi. 
Radioteleboshqarish sistemasi uchish apparatlarini, kerakli rayonlarda 
berilgan trayektoriyalarda harakatlanishini ta’minlaydi. Ular kosmik obyektlarni 
distansion boshqarish masalasini yechishda keng qo’llaniladi.
Axborotlarni buzuvchi radiosistemalar normal ishlovchi raqobatdosh 
radiosistemalar uchun xalal beruvchi signallar tarqatib, atayin ularni buzadilar. 
Radiotexnik 
sistemalarning 
asosiy 
tarkibini 
radiotexnik 
kanallar 
(radiokanallar) tashkil qiladi. Radiokanallar esa, radio to’lqinlarni uzatuvchi va 
qabul qiluvchi qurilma, hamda aloqa tarmog’idan tashkil topadi. Aloqa tarmog’i 
deb fizik muhit (kosmik fozo, fazo bo’shlig’i, optik tola yoki to’lqin o’tkazuvchi 
o’tkazgich va boshqalar) va signallarni uzatgichdan qabul qilgichga uzatish uchun 
ishlatiladigan 
apparat 
vositalari 
to’plamiga aytiladi. Radiokanalning 
umumlashtirilgan struktura sxemasi 14-rasmda keltirilgan. 
23.2-rasm. Radiokanalning umumlashtirilgan struktura sxemasi 
Undan tashqari hohlagan radiotexnik sistemalarining tarkibiy qismlari bo’lib, 
ta’minlash qurilmalari, fider-antennalari, elektron hisoblash qurilmalari va boshqa 
qurilmalar hisoblanadi. 
Axborotlarni qabul qilishda radiosistemalarda yechiladigan asosiy masalalar 
bo’lib quyidagilar hisoblanadi: