Ma’lumotlarning axborotli modellari bilan tanishish; 2 axborotli modellarni yaratish bosqichlarini o‘rganish. Qisqacha nazariy ma’lumotlar

---

3.2. Ma’lumotlarning axborotli modellari: faktografik, relyatsion, iyerarxik, tarmoqli; 
axborotli modelni yaratish bosqichlari. 
 
Ishning maqsadi.
Talabalarda ma’lumotlarning axborotli modellari va ularni yaratish 
bosqichlari bo‘yicha amaliy bilim va ko‘nikmalar hosil qilish.
Masalaning qo‘yilishi.
1)
 
ma’lumotlarning axborotli modellari bilan tanishish; 2) axborotli modellarni yaratish 
bosqichlarini o‘rganish.
Qisqacha nazariy ma’lumotlar
Tabiatda biz uchratadigan barcha modellarni ikki sinfga ajratish mumkin: 
material (moddiy) 
model
va 
axborotli (nomoddiy) model
.
Juda katta yoki juda kichik obyektlarni, shuningdek, juda tez yoki juda sekin jarayonlarni 
bevosita kuzatish yo‘li bilan o‘rganib bo‘lmaydi. Shu bois ularning maketi tuziladi va barcha 
tadqiqot ishlari shu maketlar vositasida amalga oshiriladi. Ushbu maketlar o‘z navbatida 
material 
modellar 
yoki 
predmetli modellar
deb yuritiladi.
Predmetli modellardan biz ta’lim jarayonida ko‘p foydalanamiz, masalan, geografiya 
kursida globus, kimyoda molekula va kristall panjara modellari, biologiyada odam anatomiyasi, 
fizikada dvigatellarning ichki yonish modellari va boshqalar predmetli model vazifasini bajaradi.
Axborotli modellarda obyekt va jarayonlar muayyan obraz (ko‘rgazmali) yoki belgilar 
shaklida, shuningdek, jadval, blok-sxema, graf va boshqa ko‘rinishlarda tasvirlanadi.
Ko‘rgazmali shakldagi axborotli modellarga rasmlar, fotosuratlar, o‘quv plakatlarini misol 
keltirish mumkin.
Grafik ko‘rinishdagi axborotli modellarga misol sifatida geografik xaritalar, chizma va 
sxemalarni keltirish mumkin.
Belgi ko‘rinishidagi axborotli modellar turli tillarga tegishli bo‘lgan belgilar sistemasidan 
foydalanib yaratiladi. Bunday turdagi axborotli modellar matn (mas., biror dasturlash tilidagi 
dastur matni) yoki formula (mas., Nyutonning ikkinchi qonuni: 
F
= 
ma 
ko‘rinishida) shaklida 
ifodalanishi mumkin.

---

Axborotli modellarning eng ko‘p uchraydigan turi – bu uning jadval ko‘rinishidir. Masalan, 
Mendeleyevning elementlar jadvali aynan jadval ko‘rinishidagi axborotli modelga misol bo‘la 
oladi.
Axborotli modellarning jadval ko‘rinishi odatda uch xil bo‘ladi:
– 
“obyekt-xossa” 
tipidagi 
jadvallar; 
– 
“obyekt-obyekt” 
tipidagi 
jadvallar
– sonli jadvallar (ikkilik matritsa).
Masalan, quyida “obyekt-xossa” tipidagi jadval namunasi keltirilgan:
Obyekt va uning xossalari orasidagi munosabat